پرسش: نگاهی بر اسکناس ایران بازگشت

باعرض سلام
تاریخچه پول کاغذی در ایران / اولین اسکناس ایران در کدام بانک چاپ شد؟
شاه قاجار همزمان با واگذار کردن انحصار ساخت و بهره‌برداری از راه زمینی و خط آهن، سد، معادن، کانال‌های انتقال آب، قنوات و کانال‌ها و جنگل‌ها و گمرکات کشور به ارون جولیوس دو روییتر یهودی‌تبار، امتیاز تاسیس بانک را هم به انگلیسی‌ها داد و آنان با تاسیس بانک شاهی ایران به مدت ۴۰ سال نبض نظام مالی و بانکی کشورمان را در دست گرفتند. این وضعیت تا تاسیس بانک ملی ایران و چاپ اولین اسکناس در سال ۱۳۱۱ ادامه داشت.
اول فروردین ماه نودمین سالروز چاپ اولین اسکانس در بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۱ است.
سابقه چاپ اسکانس در ایران به قرن هفتم هجری - سال ۶۷۲ شمسی - و به دوره تسلط ایلخانان مغول در ایران بر می‌گردد. گویا در آن مقطع زمانی ذخائر خزانه گی‌خاتو پنجمین شاه مغول و برادر ارغون شاه مغول به حداقل رسیده بود و شاه و وزیرش خواجه‌ صدرالدین‌ احمد خالدی‌ زنجانی‌ ملقب به صدرجهان به واسطه مشاورش عزالدین مظفر از وجود پول کاغذی به نام «چاو» که سال‌ها قبل در سرزمین چین تولید و چاپ شده بود، با خبر شدند.
صدر جهان با مشاوره پولاد چینگ سانگ سفیر دربار شهر خانْبالِغْ - پکن - در ایران، پول کاغذی چاو را چاپ کرد و در شهرهای مهم ایران مکانی به نام چاوخانه راه انداخت و مردم را مجبور کرد تا در برابر تحویل سکه‌های طلا و نقره، پول‌های کاغذی دریافت کنند که البته با مقاومت آنان روبرو شد.
مردم در تبریز در اعتراض به این اقدام شاه مغول شورش کردند و پول کاغذی چاو مدتی بعدورافتاد.
 500سال بعد از مخالفت سراسری مردم ایران و شکست چاپ پول کاغذی چاو در ایران «اسکانس» در سال ۱۱۷۶ شمسی در دوره سلطنت فتحعلی دومین شاه قاجار وارد چرخه مبادلات پولی کشورمان شد و از همان ابتدا طلا و نقره به عنوان پشتوانه اسکناس، مبنای محاسبات خزانه شاهان در نظر گرفته شد.
سابقه انتشار اسکناس در ایران به سه دوره ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۹، ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۹ و ۱۳۳۹ تاکنون تقسیم می‌شود.
دوره اول
در این دوره امپراتوری بریتانیا به پشتوانه امضای امتیازنامه روییتر با دربار ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۸، بانکی تحت عنوان بانک شاهی ایران تاسیس شد. این بانک انحصار ضرب سکه و چاپ و انتشار اسکناس را در اختیار گرفت. تا قبل از تاسیس این بانک پول رایج ایران سکه‌های طلا و نقره بود.
این بانک در تمام سال‌های حکومت ناصرالدین و مظفرالدین شاه قاجار مسوول چاپ و انتشار اسکناس ایران در کشور خودش بود.
ساختمان مرکزی این بانک در تهران در ساختمانی در ضلع شرقی میدان امام خمینی – میدان توپخانه - قرار داشت. ساختمان این بانک بعدها به بانک بازرگانی – تجارت - نخستین بانک غیر دولتی ایران تحویل شد.
انحصار چاپ و نشر اسکناس ایران به مدت ۴۰ سال در اختیار بانک شاهی بود. همچنین این بانک از سال ۱۸۹۰ تا ۱۹۳۰ وظایف بانک مرکزی ایران را عهده‌دار بود.
اولین اسکناس‌های بانک شاهی در سال ۱۲۶۹ در انگلستان چاپ و در ایران توزیع شد. روی این اسکناس‌ها عبارت بانک شاهنشاهی ایران، نشان شیر و خورشید و تصویر ناصرالدین شاه چاپ و توزیع شد. با رواج اسکانس در این دوره، برخی سوءاستفاده‌گران اقدام به جعل آن کردند از این رو بانک شاهی برای کنترل این وضعیت دومین مجموعه اسکناس‌های خود را در سال ۱۳۰۳ چاپ و روانه ایران کرد. بانک شاهی این اسکناس‌ها را با ته‌نقش شیر و خورشید توزیع کرد.
این اسکناس‌ها با ارقام ۱، ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ تومانی و با تصویر ناصرالدین شاه منتشر شد.
با وجودی که در دوره محمدعلی شاه قاجار و در آذر ۱۲۸۶ تلاش‌های مستمری از سوی برخی صرافان، بازاریان و سیاستمداران کشور برای تاسیس بانک ملی ایران انجام شد اما امضای قرارداد محرمانه سن‌پترزبورگ معروف به قرارداد ۱۹۰۷ بین امپراطوری روسیه و انگلیس و تقسیم ایران بین این دو ابرقدرت و بعد آغاز جنگ جهانی اول مانع از تاسیس این بانک شد اما بعد از استخدام آرتور میلسپو حقوق‌دان و کارشناس مالی آمریکایی در ایران، بانک ملی در تاریخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ تاسیس شد.
دوره دوم
در دوره دوم مجلس شورای ملی اختیار چاپ و انتشار اسکناس را از بانک شاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار کرد. مجلس شورای ملی در تاریخ ششم خرداد ۱۳۰۹ قانون سلب اجازه چاپ و انتشار اسکناس از بانک شاهی تصویب کرد. در جریان این تصمیم ایران مجبور به پرداخت ۲۰۰ هزار خسارت به دولت وقت انگلستان شد. بر پایه این قانون دولت ایران در ازای خرید این امتیاز ۲۰۰ هزار لیره پول نقد در لندن به بانک شاهی پرداخت کرد و بانک شاهی موظف شد در مدت یک سال بهای اسکناس‌های چاپ شده خود را به دولت ایران پرداخت کند.
دولت وقت امتیاز چاپ اسکناس‌های ایران را که تا آن زمان به صورت انحصاری در اختیار انگلستان بود، لغو و بابت این اقدام ۲۰۰ هزار لیره به انگلیسی‌ها تاوان پرداخت کرد. همچنین اجازه داد انگلیسی‌ها شعبه مرکزی بانک خود را در تهران و شعب آن را در استان‌ها حفظ کنند.
با جایگزین شدن بانک ملی به جای بانک شاهنشاهی و واگذار کردن انحصار چاپ و انتشار اسکناس به این بانک، اولین اسکناس‌های چاپ این بانک در اول فروردین ۱۳۱۱ با تصویر رضا شاه و با ارقام ۵، ۱۰، ۲۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریالی منتشر شد.
در پی تدوین قانون اصلاح واحد پول ایران در سال ۱۳۱۰ هر ریال معادل ۱۰۰ دینار و به عنوان واحد پول رسمی کشورمان انتخاب شد و از این تاریخ به بعد قِران و تومان برچیده شد.
بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۴ دومین سری اسکناس‌هایش را با تصویری اندک بزرگ‌تر از رضاشاه چاپ و منتشر همچنین از این تاریخ به بعد اسکناس ۱۰۰۰ ریالی نیز به لیست اسکناس‌های رایج ایران اضافه شد.
در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۷ اسکناس‌هایی جدید با تصویر بدون کلاه رضا شاه چاپ و منتشر شد همچنین برای اولین و آخرین بار بر روی اسکناس‌های ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی معادل ارزش طلای اسکناس «هر ۱۰۰ ریال برابر با یک پهلوی» قید شد.
در این مجموعه اسکناسهای ۱۰۰۰۰ ریالی هم چاپ شد اما به دلیل مبلغ زیاد آن وارد تبادلات پولی کشور نشد.
سال بعد از اخراج رضا شاه توسط انگلیسی‌ها از ایران در شهریور ۱۳۲۰ و نشست محمدرضا پسرش بر تخت پادشاهی، اولین سری اسکناس‌های ایران با تمثال محمدرضا شاه با ارقام ۵، ۱۰، ۲۰ و ۱۰۰ ریالی چاپ و روانه بازار پولی کشور شد. در سال ۱۳۲۵ نیز اسکناس‌های ۵۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی با چهره او چاپ و توزیع شد.
دهه ۱۳۳۰ اوج تاسیس و افزایش تعداد بانک‌های خصوصی بود. این مسئله موجب پیچیده‌تر و گسترده‌تر شدن نظام پولی کشور شد و جدا کردن وظایف بانک‌های تجاری از غیرتجاری برای بانک ملی ایران دشوار شد به همین دلیل وزارت اقتصاد در مرداد ۱۳۳۹ تصمیم به تاسیس بانک مرکزی ایران گرفت.
دوره سوم
در دوره سوم که همزمان با تاسیس بانک مرکزی ایران بود، اختیار چاپ و انتشار اسکناس در ایران از بانک ملی ایران سلب و به این بانک سپرده شد. انحصار چاپ اسکناس در این دوره نیز همچنان با بانک مرکزی انگلستان بود.
نخستین اسکناس‌های چاپ شده در بانک مرکزی در سال ۱۳۴۰ و با ارقام ۱۰ و ۲۰ ریالی با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی چاپ و منتشر شد. ته‌نقش اسکناس‌های چاپ شده در این بانک تاج، شیر و خورشید یا تصویر محمدرضا شاه بود.
اسکناس ۵ هزار ریالی بانک مرکزی در سال ۱۳۴۴ با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی و در پاکستان چاپ و منتشر شد. بزرگ‌ترین ایراد این اسکناس پاک شدن رنگ اسکناس با آب بود. این عیب بزرگ موجب خروج سریع این اسکناس از گردونه تبادلات پولی و بانکی کشور شد.
آخرین مجموعه اسکناس‌های چاپ شده در دوران پهلویِ پسر امضای محمد یگانه وزیر اقتصاد و دارایی و یوسف خوش‌کیش رییس‌کل بانک مرکزی را پای خود داشت.
دوره انقلاب اسلامی
چند ماه بعد از به ثمر رسیدن نهضت اسلامی و به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی در ایران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اولین سری اسکناس‌هایش را چاپ و منتشر کرد. در این اسکناس‌ها تمثال محمدرضا شاه با طرحی دیگر جایگزین شد و روی ته‌نقش آنها هم نخست شیر و خورشید و بعد نشان موقت جمهوری اسلامی چاپ شد.
سری جدید اسکناس‌های بانک مرکزی امضای علی اردلان وزیر اقتصاد و دارایی و محمدعلی مولوی رییس‌کل بانک مرکزی را پای خود داشت. در این سری اسکناس‌ها تصویر بارگاه امام رضا(ع) به‌جای تصویر شاه و نشان موقت جمهوری اسلامی که روی ته‌نقش چاپ شده بود، منتشر شد.
در سری اسکناس‌هایی که در سال ۱۳۶۰ چاپ و منتشر شد، ته‌نقش نشان رسمی جدید جمهوری اسلامی ایران بود چاپ و منتشر شد.
در سال ۱۳۶۶ تصویر محمدحسین فهمیده جایگزین ته‌نقش قبلی شد.
از سال ۱۳۷۲ برای اولین بار تصویر تمثال آیت‌الله العظمی سید روح‌الله موسوی خمینی در روی اسکناس‌های ۱۰۰۰۰ ریالی چاپ شد و ته‌نقش این طی اسکناس‌ها نیز همین تصویر بود
هم‌اکنون در ایران اسکناس‌های با ارقام ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ هزار ریالی چاپ و منتشر می‌شود. این اسکناس‌ها با رنگ‌های مختلف توسط متخصصان بانکی کشورمان چاپ و منتشر می‌شوند. روی همه این اسکناس‌ها تصویر و ته‌نقش امام خمینی قرار دارد
چک پول
سال‌هاست با افزایش نرخ تورم و افت ارزش برابری پول ملی، چاپ و منتشر انوع چک‌های بانکی در کشور رایج شده است. چک‌های بانکی با نام «ایران‌چک» در بازار پولی و بانکی توزیع شده است. ایران‌چک‌ها با رقم ۵۰۰ هزار و یک میلیون ریال چاپ می‌شود. در ۱۳۸۵ شمار اسکناس‌های در گردش کشور هفت میلیارد و ۳۰۰ میلیون برگ و سرانه آن برای هر ایرانی ۱۰۰ برگ بود.
برای جمع‌آوری، جایگزینی و از بین بردن اسکناس‌های فرسوده به طور متوسط ۱۲۰ میلیارد ریال در سال هزینه می‌شود.
با توسعه و گسترش نظام بانک‌داری الکترونیکی و رواج کارت‌های بانکی الکترونیکی اسکناس پول جایگاه گذشته‌اش در نظام اقتصادی و داد و ستدهای مالی از دست داده است.
درود برشما