ضرابخانه در ایران

ضرابخانه، محل ضرب سکه و مخصوصا سکه های قانونی یک کشور است. نخستین ضرابخانه در حدود قرن 7 قبل از میلاد در لیدی مرکز ایالت سارد دایر شد و کمی بعد ضرب سکه های سیمین در یونان رواج یافت، و از آنجا به ایتالیا و سایر ممالک ساحلی مدیترانه مستقل شد و به ایران و هند نیز رسید. ضرب نخستین سکه مشخصا ایرانی از اقدامات مهم داریوش اول، حدود ۵۱۵ ق م، شناخته شده است و انتخاب وی این بود که جنگاوری بر روی سکه نشان داده شود. در حال نگاهداشتن کمان به دست، و یا زانو بر زمین نهاده در حال کشیدن کمان.

سکه به ۲ روش ساخته می شد؛ یا با ریختن فلز مذاب در یک قالب و یا با کوبیدن چکشی که نقش خاصی رویش حک شده بود، بر تکه ای فلز. به روش اول قالب گیری و به روش دوم، ضرب چکشی سکه می گویند.سکه ی داریوشی از زرناب بود. در زمان هخامنشیان هیچ یک از حکام و پادشاهان محلی حق نداشتند بدون اجازه ی داریوش به نام خود سکه زنند، فقط اجازه داشتند با اجازه ی داریوش سکه ی نقره بزنند، چرا که ضرب سکه ی طلا در انحصار مرکز بود. البته بعضی ساتراپی ها "ایالت یا استان" هم که در ادارهٔ امور داخلی خود آزاد می بودند سکه های مخصوص به خود ضرب می کردند که مثلاً تصویر الههٔ مورد پرستششان روی آنها نقش شده بود.

بر سکه های پارتیان بخصوص چهار درهمی ها و بر بعضی از درهم ها و سکه های برنزی و مسی نام ضرابخانه ها به صورت علامات یا به اختصار دیده میشد. در مورد این علامات سکه شناسان دیدگاه مختلفی ابراز داشتهاند. چند تن از آنان تصور کردهاند که این علامات اختصاص به نام قضاتی دارد که نظارت رسمی بامور ضرابخانه داشتهاند. ولی آنچه محقق است این علامات که گاهی به طرحی زیبا و مانند نقشی،از چند حرف یا دو حرف به هم تلفیق یا گره خورده میباشد نشانهء شهری است که ضرابخانه در آن شهر واقع بوده است.بر سکه هائی علاوه بر این علامات نشانه های دیگری نیز دیده میشود که محتمل است که این نوع نشانه ها معرف مأمور یا قاضی مخصوص ضرابخانه باشد که تحت نظر وی ضرب سکه ها انجام می پذیرفت.

ضرابخانه ها ساسانی تحت نظارت واستریوشان سالار "رئیس امور مالی" بوده اند. از کل مضروبات پیداست که از همان آغاز مدیرتی مرکزی وجود داشته و بر سکه زنی نظارت میکرده است. مطمئنا در آغاز فقط یک یا دو ضرابخانه فعال بوده است، گسترش سکه خانه ها از تیسفون آغاز شده است. بعدا از زمان بهرام دوم "276-293.م" در نشر سکه زنی در کل شاهنشاهی هماهنگی پدید میآید که لازمه ی آن هدایت مرکزی بوده و است. درعین حال، در همهء دوره ها ضرابخانه های مرکزی وجود داشته که شاخص بوده و بازار اصلی ضرب را هم بر عهده داشته اند. ظهور گاه و بیگاه بعضی نشانه های اختصاصی ضرابخانه ها حاکی از برپایی سکه خانه های موقتی است که به وسیله ی ضرابخانه ی مرکزی تأسیس شده و با همان سر سکه ای که از مرکز فرستاده میشد شروع به ضرب سکه میکردند و سپس دوباره برچیده میشدند

به طور کلی، به سبب توسعه فراوان جنبه پولی اقتصادیات در خاورمیانه، به ویژه در قرون اولیه اسلامی، "ضرابخانه" یا "دار الضرب" در این ناحیه از سازمان های ضروری بود. نخستین وظیفه ضرابخانه آن بود که سکه های مورد احتیاج دولت و مردم را فراه مسازد. همچنین،در مواردی که اصلاحات پولی به عمل می آمد، ضرابخانه محل مبادله سکه های از رواج افتاده با سکه های جدید بود. پس از تصرف خاورمیانه به دست مسلمانان، اعراب از ضرابخانه هایی که از دولت های ساسانی و روم شرقی به میراث برده بودند، استفاده می کردند و نخستین بار در دوره امویان بود که مسلمانان مستقیما در کار ضرب سکه مداخله کردند،چنانکه "حجاج" دار الضرب های جدید را در کوفه و "واسط" تاسیس کرد و عبد الملک بن مروان هم اقدام به اصلاح سکه ها کرد، و خلیفه هشام (از خلفای اموی اندلس در قرطبه) کار ضرب سکه را متمرکز نمود و درنتیجه، تعداد دار الضرب ها زیاد شد. سیاست هشام که ظاهرا مبتنی بر سنت های روم شرقی بود، در عهد عباسیان دوامی نیافت، به علاوه، درنتیجه پیدایش دولت های نیمه مستقل کوچک متعدد و زیاد شدن حجم مبادلات بازرگانی، ضرب سکه از حالت تمرکز خارج شد و تسلط و نظارت هر دار الضرب، علامت استقلال فرمانروایان بود و آنان نام خود را بر سکه ها ضرب میکردند، حال آنکه این کار قبلا از امتیازات خلیفه بود. اما به هر حال، برای تضمین سلامت پول و حفظ منافع عامه، دار الضرب ها تحت نظارت مراجع قانونی قرار داشت.با وجود این، بسیاری از فرمانروایان از موقعیت خود به نفع خویش استفاده می کردند و مثلا سکه های رایج را غیرقانونی اعلام و فرمان تعویض آنها را با سکه های جدید کمعیار صادر میکردند. سپس تنزل اقتصادی اواخر قرون میانه در تقاضای سکه را کاهش چشمگیری داد و این عمل وضع ضرابخانه ها را متزلزل کرد و سود حاصل از آن را افزایش داد.

در اوایل پادشاهی صفویان نام شهر روی سکه کمتر ضرب میشد ولی با گذر زمان این کار انجام شد و نام شهر و لقب ضرابخانه روی سکه ضرب شد. تا زمان ناصر الدین شاه قاجار هر یک از شهرهای عمده ایران، ضرابخانه جداگانه ای داشت و درنتیجه، سکه های گوناگون با عیار و وزن متفاوت در کشور رواج داشت. در سال 1238 قمری که برحسب دستور ناصر الدین شاه، وزارتخانه ها و خدمات و ولایات تقسیم شد، جزو وظایف محوله به دوستعلی خان معیر الممالک، یکی هم امور ضرابخانه های مملکت بود. پس از مسافرت سال 1290 قمری ناصر الدین شاه به اروپا، وی به فکر متمرکز کردن دستگاه ضرب سکه افتاد و ماشین های لازم از اروپا خریداری شد و در سال 1293 قمری چرخ سکه و ضرابخانه دولتی به ریاست میرزا علی خان امین الملک و به مباشرت متخصص اتریشی دایر شد. در سال 1296، امور ضرابخانه به محمد ابراهیم خان آبدارباشی ملقب به"امین السلطان"واگذار شد.در سال 1299 اعلانی از طرف دولت در باب صحت عیار مسکوکات جدید و ترقی ضرابخانه دولتی صادر شد،حاکی از اینکه پنج دستگاه چرخ سکه دایر است که میتوان به آسانی 100,000 سکه طلا و نقره را ضرب کند و در ضمن، صریحا به جمیع ولایات حکم شد که همه سکه های قدیم را به ضرابخانه دولتی بفرستند و پول جدید بگیرند و هرکس از تاریخ ماه ربیع الاول آن سال تا مدت شش ماه پول طلا و نقره داشته باشد و آن را به سکه جدید تبدیل نکند، خزانه دولت آن را در عوض پول رایج قبول نخواهد کرد.

از سال 1300 قمری ریاست ضرابخانه به حاج محمد اصفهانی معروف به "حاج محمد حسن کمپانی" واگذار شد و وی با عنوان "امین الضرب" یا "امین دار الضرب" مشغول کار شد. در آن هنگام اداره ضرابخانه جزو وزارت مالیه بود،ولی عمل ضرب بطور امانی و مقاطعه انجام میشد، چنانکه حاج محمد حسن سالی بیست و دو هزار تومان به دولت میداد. در سال 1307 هجری که بانک شاهنشاهی در ایران دایر شد، ضرابخانه نیز در دست آن بانک قرار گرفت. پس از جلوس مظفر الدین شاه،ضرابخانه جزو وزارت داخله و پس از برقراری مشروطیت "1324 قمری" جزو اداره خزانه شد.

تا پیش از سال 1328 قمری طرز کار ضرابخانه این بود که دولت با کسی برای حمل نقره قراردادی می بست و با ورود نقره ضرابخانه به کار میافتاد،در غیر این صورت کار نمیکرد. در آن سال،دولت امر حمل و نقل نقره و تعیین مقدار آن و مدت کار ضرابخانه را خود به دست گرفت و با بانک شاهنشاهی قراردادی بست و خرید و حمل نقره را به انحصار آن بانک داد.پس از وضع مربوط به واحد و مقیاس پول ایران، ضرابخانه به نام "ضرابخانه شاهنشاهی" شروع به کار کرد. سرانجام در مهرماه 1341 خورشیدی ضرابخانه شاهنشاهی منحل و وظایف آن به بانک مرکزی ایران واگذار شد.