یکای پول در ایران

یکای پولی یک کشور، نام پول رایج در آن کشور است و واحدی برای سنجش داد و ستد کالا و خدمات می باشد که در آسان سازی مبادله کالا و خدمات نقشی اساسی دارد، برای نمونه واحد پول کشور عراق دینار و واحد پول کشور آمریکا دلار است. در واقع هر واحد پولی یک واحد اندازه گیری به شمار می رود.

در این بخش تمامی یکای (واحد) پولی ایران فهرست شده است و در مورد هر یک توضیحاتی کوتاه و مفیدی داده شده و ریشه یابی شده است.

ابول

ابول یا اوبول در واقع واژه ای یونانی و به معنی پول یا پول خرد است. ابولوس Obolus که جمع واژه ابولی oboloí است، معادل یک ششم دراخما یا درهم است. در زبان انگلیسی به این سکه اُبُل obol گفته می شود. سکه دانگ که یک واحد پولی دوره اشکانی است همان ابول به زبان یونانی است.

اشرفی

اَشرَفی نوعی سکه طلا متعلق به قرن پانزدهم میلادی است که نخستین بار در سال 1407 در مملوک مصر ضرب شد. نام اشرفی احتمالاً از نام سلطان مملوک، اشرف برسبی (1422-38 میلادی) گرفته شده است. وزن سکه اشرفی برابر با 3.45 گرم و در اندازه و شکل مشابه سکه طلای دوکات ایتالیایی بود. سکه های ایتالیایی به علت وزن و شکل ثابتشان محبوب بودند و اشرفی به مثابه مشابه آنها در جهان اسلام درآمد. اشرفی مصری با سکه طلای معمول یا همان دینار تفاوت دارد و به همراه دوکات در شرق اسلامی رایج شد. سکه جدید بزودی در بخشهای ترکمن نشین آناتولی شرقی به همراه شمال سوریه و بخشهای شمالی خاورمیانه رواج پیدا کرد.

در ایران نخستین اشرفی ها در زمان جهانشاه قراقویونلو (1438–67 میلادی) با وزن 3.9 گرم و در زمان آق قویونلوها به وزن 3.4 گرم بکار گرفته شدند. در زمان شاه اسماعیل صفوی این سکه به وزن 3.52 گرم ضرب شد. نادر شاه افشار سکه جدیدی را با نام مهر اشرفی یا ماهور بکار برد که دقیقاً مطابق با استاندارد سکه مغولی مهر در هندوستان بکار می رفت. در سال 1768 مهر اشرفی به وزن 11.016 و برابر با ده هزار دینار نقره بود. در اواخر دوران فتحعلی شاه قاجار (1830–34 میلادی) استاندارد قدیمی سکه اشرفی بار دیگر بکار رفت و هر اشرفی برابر با ده هزار دینار ضرب شد که از اینرو به نام تومان معروف گردید؛ و به همین جهت، استمرار بی ارزش شدن دینار سبب بکار رفتن واحد جدید تومان شد. نام اشرفی از سال 1834 میلادی تا قرن بیستم کماکان برای سکه های طلا به ارزش یک تومان بکار می رفت. تا اینکه در سالهای 1926–27 میلادی، سکه طلای پهلوی با وزنی یک سوم کمتر جایگزین آن شد. بزودی وزن سکه پهلوی به 8.134 گرم تغییر یافت و در نهایت سکه اشرفی منسوخ شد.

بهار آزادی

سکه بهار آزادی یکی از مسکوکات طلای قانونی در جمهوری اسلامی ایران است که جایگزین سکه های طلای پهلوی شده است. پس از سال 1358 خورشیدی، به مناسبت و یادبود پیروزی انقلاب ایران در سال 1357 خورشیدی، انواع سکه های بهار آزادی در دو طرح متفاوت و در قطع های مختلف ضرب شده است. عیار طلای این سکه ها (اعم از طرح قدیم و جدید) 900 در 1000 است. معمولاً همه ساله ضرابخانه بانک مرکزی ایران، سکه ها را ضرب کرده و از طریق بانکهای عامل یا صرافی های مجاز به بازار عرضه می کند. این سکه ها به صورت خرد یا عمده و به قیمت روز خرید و فروش می شوند. سکه بهار آزادی به عنوان هدیه، مهریه ازدواج، عیدی کارمندان دولت و نیز برای سرمایه گذاری و پس انداز مورد استفاده قرار میگیرد. از سال 1386 با هدف جلوگیری از سوء استفاده های احتمالی صرافی ها و طلا فروشی ها، همه ساله سکه طلا با تاریخ 1386 توسط بانک مرکزی ایران ضرب و روانه بازار می شود.

بیستی

کوچکترین سکه نقره رایج در عهد صفوی بیستی‏ نام داشت که همانطور که از نام آن پیداست برابر با 20 دینار بود. سکه بیستی مدتی بعد از جریان خارج‏ شد و دیگر رواج نداشت.

پاپاسی

پاپاسی به عنوان یکی از کم ارزش ترین یکای پول رایج کشور در زمان قاجار بکار می رفته که با برچیده شدن سلسله قاجار این نام هم از رواج سکه برچیده شد. اما نام پاپاسی همچنان در زبان فارسی جای دارد و در گفت و‌ گوهای آمیانه از آن بکار میرود.

پشیز

پشیز ، خردترین واحد پولی در دوره ساسانی بوده که نام کوچکترین سکه آن دوره بوده است. در زبان آمیانه به هر چیز کم ارزش پشیز گفته می شود.

پهلوی

از مسکوکات قانونی طلا در ایران در دوره رضاشاه، سکه پهلوی است که بر اساس قانون مصوب سال 1310 خورشیدی در مجلس شورای ملی، که برای تعیین واحد و مقیاس پول ایران به تصویب رسید، سکه‌ پهلوی طلا به ارزش 100 ریال ضرب شد. البته سکه پهلوی با وزن و طرح متفاوت در سال 1305 هم به ضرب رسیده است. این سکه دارای عیار 900 در 1000 بود و با عکس شیر و خورشید و پادشاه مزین شده بود. سکه پهلوی تا پایان حکومت دودمان پهلوی رواج داشت. سال 1357 خورشیدی همزمان با پیروزی انقلاب ایران ضرب آن نیز متوقف و به مرور از رواج افتاد. در سال 1358 خورشیدی سکه بهار آزادی جایگزین سکه پهلوی گردید.

پناه آبادی

در دوره بعضی از شاهان قاجار سکه هایی با نامهای دیگر به ضرب رسیده که‏ ارزش آنها معادل 10 ‏شاهی بود و نامی از کلمه «پناه آبادی» در روی آنها دیده نمی شد، سکه ای که رئیس ایل جوانشیر در پناه آباد «یعنی قلعه شوشی» ضرب کرد و به اسم پناه آبادی و سپس پناه آباد ، پناه باد و پناباد مشهور شد و جنس آن از نقره است و نیم قران یعنی 10 شاهی ارزش دارد.

پول

این یکا یا واحد پولی در دوره صفوی معادل نیم شاهی بوده و در زمان نادر شاه افشار معادل 25 دینار بوده است. این سکه تا قبل از ضرب سکه بصورت ماشینی و جمع آوری ضرابخانه های محلی در دوره قاجار؛ رواج داشت. کلمه پول را می توان از واژه پولوس polous ، فلوس folous ( عربی فلس falus) ریشه یابی کرد که در گذر زمان به «پول» خلاصه گشته است.

پول سفید

بطور عامیانه «پول سفید» را در مقابل پول سیاه (سکه های مسی) به کار می بردند که منظور سکه های سیمین یا نقره بوده‌ است. در زمان قاجار به سکه های شاهی نقره، شاهی سفید نیز می گفتند.

پول سیاه

پول سیاه یکایی است که بطور عامیانه برای سکه های مسین فلوس استفاده می شده است. پیش از اسلام در ایران سکه های مسی در میان مردم رایج بوده و پس از اسلام نیز تا پایان دوران قاجار این نوع سکه نقش مهمی را در امر داد و ستد مردم دارا بوده‌ است. البته این سکه جزو کم بهاترین پولهای در جریان بوده و از آنجا که رنگ سکه های مسی پس از مدتی سیاه می شده، بدانها پول سیاه می گفتند و آنرا در مقابل «پول سفید» به کار می بردند که منظور سکه های سیمین یا نقره بوده‌ است.

سکه های مسی به خصوص در دوره ناصرالدین شاه و بعد از آن تا پایان سلسله قاجار نوسان زیادی داشت و ارزش آن نسبت به پولهای دیگر ثابت نبود و پیوسته تغییر می کرد. به همین جهت نمی توان ارزش سکه های مسی را نسبت به دیگر سکه ها تعیین نمود. به طوری که مدام در مناطق مختلف کشور ارزش آن تغییر می کرده‌ است.

تومان

«تومان» در واقع واژه ای از زبان مغولی به معنای ده هزار است. در بخش بندی های لشکری به ده هزار سرباز، تومان گفته و فرمانده آن را امیر تومان می نامیدند. این واژه از دوران مغول (سده 7 هجری) در سرزمین ایران متداول گردید.

تومان (آوایش عامیانه: تُمَن) یکای پول غیر رسمی ایران است. هر تومان برابر 10 ریال (یکای پول رسمی) است. این یکا در زبان عامیانه مردم ایران، رسانه ها و گاهآً مسئولان کشوری به کار می رود.

در دوران صفویه تومان در محاسبات دیوانی استفاده می‌شد اما سکه ای به این نام و ارزش ضرب نمی شد. در دوره قاجار تومان طلا (به ارزش 10 هزار دینار) علاوه بر انواع دیگر سکه ضرب می شد.

زمان رضاشاه پهلوی بر اساس قانون اصلاح واحد پولی ایران در سال 1308 در سال 1310 ریال با ارزشی معادل 100 دینار به عنوان واحد پولی رسمی ایران انتخاب شد. واحدهای قدیمی تر مثل قران و تومان کنار گذاشته شدند، با این وجود تومان هنوز کاربرد خود در گفتار عامه را حفظ کرده است.

دانگ

دانگ به مقدار، یک قسمت از شش قسمت هر چیز گفته می شود. در دوره اشکانی یک دانگ برابر با یک ششم درهم می بوده که یونانی ها به آن ابول گفتند. دانگ در واقع پول رایج دوره اشکانی بوده و بعضی از سکه های نقره رایج دوره اشکانی دانگ نام داشت که معادل یک ششم درهم بوده است. دانگ در دوره ساسانی جای خود را به پشیز داد. با این وجود هنوز نام دانگ کاربرد خود را بعنوان یک واحد اندازه گیری در ایران حفظ کرده است.

درهم

در ایران واژه «درهم» از نام یونانی دراخما (δραχμή) گرفته شده و به دِرَم (Drachm) تبدیل گردید. درم پول رسمی دوره اشکانی و دوره ساسانی در ایران بوده است. با پیدایش اسلام و رواج سکه در میان اعراب و درک اهمیت پول توسط آنان، واژه درم به درهم تغییر یافت و با این نام تا پیش از ورود مغول ها به ایران مورد استفاده قرار گرفت. نام درهم پس از آن از یکای پولی ایران حذف گردید. درهم در بعضی از کشورها مانند امارات ، مراکش ، مقدونیه و تاجیکستان به عنوان یکای پولی مورد استفاده قرار می گیرد.

دینار

دینار در اصل از واژه یونانی به نام دِناریوس Deniarus (انستاس کرملی می نویسد: دینار کلمه ای است رومی از دناریوس) گرفته شده؛ در ایران دوره ساسانی؛ واژه دِنّار یکای پول درشت یا سکه های طلا بوده است.

از دوره سلطنت پارتیان (اشکانیان) دیناری به دست نیامده اما در دوره ساسانی و از زمان پادشاهی اردشیر یکم تا شاپور سوم این سکه به وزن 7 تا 7.4 گرم (مشابه وزن درهم نقره) ضرب می شد که عمدتا برای مصارف تشریفاتی مورد استفاده بود؛ با اینحال از کتیبه ی سه زبانه شاپور اول چنین بر می آید که رومی ها در اثر شکست از امپراطوری ایران و برای حفظ جان امپراطور فیلیپ عرب و خانواده اش مجبور به پرداخت پانصد هزار دینار غرامت شدند.

دینار پس از دوران اسلامی هم به صورت دینارهای بیزانسی کاربرد داشت؛ اما تا سالهای 72 هجری - 629 میلادی توسط مسلمانان ضرب نمی شد. نخستین دینارهای اسلامی وزنی برابر با دینار بیزانسی 4.55 گرم داشت که در زمان سلطنت بنی امیه و در دمشق ضرب شد و وزن آن تا 4.25 گرم هم پایین آمد با اینحال ابزار اصلی برای مبادلات کماکان درهم نقره بود.

از دوران چنگیز خان تنها معدودی سکه طلا باقی مانده اما از قرن سیزدهم میلادی، دوران غازان خان، ایلخان مغول و وزیرش رشید الدین، دینار به عنوان واحد پایه ی پولی و معادل 4.30 گرم و یا شش درهم نقره قرار گرفت. در واقع در این دوره برای نخستین بار معادل ارزش یک دینار به عنوان استاندارد پولی (و نه سکه حقیقی) درآمد از اینرو در دوره ی بعد از ایلخانیان وزن درهم و ارزش این واحد به شدت کاهش یافت تا جایی که در دوره های بعد از واحد شمارش تومان (که در زبان مغولی به معنای ده هزار است) برای شماردن دینارها که واحد پولی کشور بود، استفاده می کردند. واحد دینار از زمان غازان خان تا اوایل دوره پهلوی در ایران واحد پول رسمی بود. واحد پولی در دوره قاجار هم همان دینار بود.

در زمان پهلوی دینار به صورت ریال درآمد و واحد فرعی دینار نام گرفت. پس از انقلاب اسلامی ، از سال 1359 بدلیل تورم و کاهش بیش از حد ارزش دینار، بطور کل این یکا حذف گردید و به فراموشی سپرده شد.

دریک

دریک را داریک هم گفته اند، اما آوایش درست آن دَریک است. بنابر نظریه ارنست هرتسفلد، دریک از نام داریوش گرفته شده است. اما برخی پژوهشگران بر این باور هستند که دریک از واژه ذَریگ یا زریگ در زبان پارسی باستان به معنی زرین (صفت نسبی از ستاک «دَرَنیه» ( در اوستایی «زَرَنیه») به معنی زر) گرفته شده است.

دریک سکه زر در دوره هخامنشی، با وزن 8.35 تا 8.42 گرم بوده است. بر یک طرف آن نگاره ای از یک کماندار هخامنشی در حال دویدن است که کمانی در دست چپ و نیزه ای در دست راست دارد. ضرب این سکه را جزو اصلاحات پولی داریوش یکم هخامنشی برشمرده اند، ولی برخی باور دارند که دریک پیش از زمان او هم ضرب می‌شده است. آنچه مسلم است اینکه ضرب سکه زر از امتیازهای ویژه شاه بود. گمان می رود تاریخ نخستین ضرب سکه دریک 514 پیش از میلاد باشد.

در زمان هخامنشیان هیچ یک از ساتراپ ها و فرمانداران محلی حق نداشتند بدون پروانه داریوش به نام خود سکه زنند، تنها اجازه داشتند با پروانه داریوش سکه نقره بزنند، چرا که ضرب سکه دریک در انحصار مرکز بود. عیار سکه های دریک بسیار بالا بود و با آزمایش روی نمونه های به دست آمده روشن شده است که فلزش تنها %3 آلیاژ داشته است. این نابی بالا مایه رواج این سکه شد و همواره سکه های طلای هخامنشی سخت معتبر بودند. در پایان دوران هخامنشی 2 دریکی هم ضرب شد. کیفیت سکه های زر در تمام دوران هخامنشی ثابت ماند.

نقش کماندار پارسی در درازای دو سده پادشاهی هخامنشیان دگرگونی هایی داشت. از آنجا که سکه های هخامنشی تاریخ ضرب ندارند از روی نشانه های دیگر نقش های مربوط به دوران هر پادشاه را تعیین کرده اند.

سکه های هخامنشی جز موارد استثنایی تنها در یک سو دارای نقش هستند و پشت آنها بیشتر فرورفتگی چهارگوش شکل و ناهمواری های نا به سامانی هست. اینها اثر قسمت برجسته سندانی است که هنگام چکش زدن بر سکه گذاشته می شد. سکه 2 دریکی که در پایان دوران هخامنشی ضرب می شد در دوره 200 ساله پادشاهی هخامنشیان، سکه های نیم دریکی و یک چهارم دریکی نیز ضرب شدند.

ریال

ریال در اصل واژه اسپانیایی است و آن نام سکه نقره رایج در آن سرزمین بود که به معنی «شاهی» است. این واژه مترداف «رویال» (Royal) انگلیسی و «رگالیس» لاتین است که آن هم به معنای شاهی است و از ریشه «رکس» (Rex) یعنی شاه است. در زمان آقا محمد خان قاجار یک ریال برابر با 25 شاهی یا 1250 دینار بوده است. در سال 1310 خورشیدی برای اولین بار در ایران یکای پول رسمی کشور، ریال برگزیده شد و کماکان واحد رسمی ایران ریال می باشد.

ربعی

ربعی به معنی یک قسمت از چهار قسمت است. یکای ربعی از دوره ناصرالدین شاه الی رضاشاه پهلوی رواج داشت. ربعی معادل یک چهارم قران و ریال یا 250 دینار بوده است.

روپی

روپی نام یکای پولی دوره نادر شاه افشار می باشد که معادل ده شاهی یا 500 دینار بوده است. روپی در دوره قاجار هم با این نام استفاده می شده است.

شاهی

شاهی واحد شمارش دینار در گذشته بود و هر پنجاه دینار را برابر با یک شاهی فرض می کردند. در زمان رضا شاه با اصلاح واحد پولی؛ ارزش پنجاه دینار به ده شاهی یا نیم ریال افزایش یافت و ارزش هر شاهی برابر 5 دینار گردید.

شکل یا سیگل

شکل یکای پول دوره هخامنشی می باشد که به دستور داریوش اول هخامنشی سکه های نقره با این نام ضرب گردید و رواج یافت. شکل با نامهای سیکل یا سیگلوی هم شناخته می شود. پس از دوره هخامنشی هرگز از این یکای پولی در ایران استفاده نگردید. در حال حاضر یکای شکل، در فلسطین اشغالی استفاده می شود.

صنار

صنار مخفف شده عامیانه صد دینار است. این عبارت در زمان صفویه رواج یافت و تا پایان دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفت. به هر حال واژه صنار عضو جدانشدنی از فرهنگ نامه ها است.

عباسی

عباسی از واحدهای قدیمی پول ایران بود که برابر با 200 دینار بود. این نام منسوب به شاه عباس صفوی است. و نخستین بار سکه های 4 شاهی دوره شاه عباس صفوی «عباسی» نامیده شد. این سکه ها نخست از جنس نقره بود و هر 50 عباسی را یک تومان می گفتند، که معدل ده هزار دینار ارزش داشت. عباسی تا پایان دوره صفوی رواج داشت.

غازی بیکی یا غاز (قاضی بیگی)

غازی بیکی سکه ای مسی بود، که در اوایل قاجاریه رواج یافت. با گذشت زمان، و تنزل ارزش پول در دوره قاجار، این سکه مسی بسیار بی ارزش شد. بعدها بر اثر کثرت استعمال سکه غازی بیکی را به تخفیف غازی بیک و غازی و در نهایت به غاز خلاصه کردند. از این روی در تداول عامه هر چیز کم بها و کم ارزشی را به غاز می سنجیدند. این روند تا زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز ادامه داشته و سکه 12 دینار ، غاز خطاب می شده است.

فلوس

فلوس، فالیس (بیزانسی) یا فلس (عربی)؛ سکه مسین که نخستین بار در زمان دایاکلیشن امپراطوری روم شرقی یا بیزانس (500 میلادی) ضرب شد. در فارسی به سکه فلس، پشیز، غاز، پاپاسی یا پول سیاه هم می گفتند. چون این سکه های مسی پس از مدتی سیاه می شد و در مقابل، عنوان پول سفید برای درهم که جنس آن از نقره بود؛ بکار می رفت. فلوس هنوز در بسیاری از کشورها به عنوان واحد پول جز به کار می رود. در بحرین، عراق، اردن، کویت و یمن هر 100 فلوس معادل 1 دینار است و در امارات متحده عربی واحد جز درهم، فلوس است که هر صد تای آن یک درهم می شود. همینطور در کشورهای دیگر مانند مقدونیه و مراکش هم رواج دارد.

قران

قِران واحد پول ایران در دوره صفوی تا قاجار بود. نام قران کوتاه شده صاحبقران است. هر قران معادل 20 شاهی و یا هزار دینار بود و هر 10 قران معادل یک تومان می شد.

قران در لهجه تهرانی قرون تلفظ می شود، و دیگر در نظام پولی ایران کاربرد رسمی ندارد اما ایرانیان هنوز به طور گسترده از این واژه در مکالمات روزمره و ضرب المثل ها بهره می برند و در عرف عامه هر ریال امروزی ایران معادل یک قران یا یک قرون است.

کالکو

کالکو یکای پولی سکه های مسین دوره سلوکی و اشکانی (پارتی) بوده است. کالکو معادل یک ششم درهم آن دوران بوده که در دوره ساسانی به پشیز تغییر نام داده شد.

محمدی

محمدی در اصل سکه طلای دوره سلطان «محمد خدابنده» گفته می شد و سپس رواج یافت. «محمدی» در دوره صفوی به سکه نقره معادل 100 دینار یا 2 شاهی، نیز گفته می شده است. محمدی در دوره افشار نیز رواج داشته است.

محمودی

سکه صد دینار یا دو شاهی ضرب شده توسط سلطان محمود غزنوی را «محمودی» می گفتند. این یکا تا پایان دوره قاجار نه بصورت رسمی، بلکه عامیانه استفاده می شده است.

نادری

در دوره نادرشاه یکای پولی به نام نادری رواج داشت، عنوان آن 10 شاهی و معادل 500 دینار بود.

منبع: سکه ها

www.sekeha.com