شعارهای شیعه بر سکه های اسلامی تا شکل گیری حکومت صفویان

سکه ها، از جمله مهم ترین نشانه های حکومت ها محسوب می شوند و هر شعار و نشانه ای که روی آن ها نقر می شود، بیان گر گرایش های صاحبان آن هاست. برخی از حکومت هایی که در نواحی شیعه نشین یا از سوی خاندان های هـوادار ائمه اطهار: به وجود آمدند، شعار های شیعی را بر سکه های خود می آوردند. از دوره ارغون، با توجه به اختلافاتی که وی با سنی مذهبان پیدا کرد و با عنایت به افزایش قدرت شیعیان پس از سقوط بغداد، وی شعار «علی ولی الله» را بر سکه های خود آورد. پس از آن در دوره های بعد، شعائر شیعی رواج بیشتری یافت و نام ائمه از دوره غازان خان بر سکه ها نقر شد. از دوره محمد خدابنده، دو نوع سکه شیعی و سنی ضرب گردید که این روند تا روی کار آمدن صفویان ادامه یافت.

این پژوهش درصدد پاسخ گویی به این سوال است که آیا پیش از تشکیل حکومت های شیعی ، شعائر شیعه بر سکه ها نقر گردیده یا خیر؟ علت ذکر شعائر شیعی چه بوده است؟ نتیجه این بررسی نشان می دهد که قبل از رسمیت یافتن حکومت صفوی در ایران، سکه های بسیاری با نشانه های شیعی در دوره های مختلف تاریخی توسط حاکمان و حکومت های مختلف با انگیزه های خاص سیاسی، اجتماعی و مذهبی حک شده است. بنابراین، پژوهش حاضر محدوده زمانی پیش از تشکیل دولت صفوی را دربرمی گیرد. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی و مبتنی بر منابع تاریخی و کتابخانه ای و استفاده از مطالعات سکه شناسی است.

مقدمه

بعد از پیدایش اسلام، ضرب سکه های کشورهایی که اسلام را پذیرفتند، به روشنی دستخوش دگرگونی ناشی از تحولات دینی شد. اولین سکه های اسلامی، به تقلید از سکه های ایران بوده که فرمان روایان عرب آن را تقلید کردند. این سکه ها، به همان شکل زمان ساسانیان ضرب می شده است و حتی اولین سکه های اسلامی، تصویر پادشاهان ساسانی را دارد و شعار های اسلامی در مراحل بعدی بر آن ها نقش بست.

این سکه ها، سکه های عرب ساسانی نامیده شده اند. از آن جا که تصویر در اسلام تحریم شده است، کم کم تصاویر از روی سکه حذف شد که این رسم تا دوره سلاجقه روم و پادشاهی کیخسرو ادامه یافت و سکه ها تا این زمان، به صورت خطی و بدون تصویر رواج داشت. در دوره سلاجقه روم، مجدداً تصاویر بر سکه ها نقر گردید.

سکه ها نمودار فرهنگ و زبان ، خط و وضعیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی مردم هر ناحیه هستند و اطلاعات ارزشمندی را در اختیار تاریخ نگاران و پژوهش گران قرار می دهند که به کشف برخی مطالب مبهم تاریخ کمک می نماید. یکی از سؤالات مهم، چگونگی رشد و گسترش تشیع در ایران است که تاریخ نویسان به علت این که در خدمت حاکمان بودند یا گرایش های مذهبی داشتند، اشاره دقیق و مبسوطی به این امر ندارند یا این که مطالب آنان را تاریخ نویسان و افرادی که پس از آنان زندگی کرده اند، دستخوش تغییر قرار داده اند.

در این زمینه، سکه ها بیان گر مسائلی هستند که در منابع دیگر موجود نیست. سکه ها و شعائر روی آن ها طی حیات سیاسی ، اجتماعی و مذهبی جوامع و فراز ونشیب حکومت ها، دستخوش تغییراتی گردیده اند و نشان دهنده تحولاتی در جوامع نیز هستند.

بررسی سکه ها، نشان دهنده تمایلات مذهبی است و حتی نوع شعارهای مذهبی ، اسامی افراد و ائمه و خلفا و آیات قرآنی روی سکه ها، از گرایش ها و مسائل جالب توجهی حکایت می کند، انتخاب آیات قرآنی در دوره های مختلف با معانی خاص، بر وضعیت خاص زمانی ومکانی ضرب سکه و وضعیت سیاسی ، اجتماعی و مذهبی جامعه دلالت دارد . اولین واژه های اسلامی که روی سکه ها نقر شده ، «بسم الله» و «ربی الله» و سپس «الله احد»، «الله الصمد» و «محمد رسول الله» است.

سکه اسلامی در دوره اموی، نخستین بار در زمان عبدالملک مروان (65 -85 ق) ضرب شده که این عمل با کمک فکری امام محمد باقر (ع) صورت گرفته است. گویا رومی ها شعار «اب ، ابن و روح القدس» را بر کالا های خود می نوشتند که عبدالملک این عمل را نپذیرفت و دستور داد عبارت مبارکه «شهد الله انه لا اله الا هو» را بر کالا ها نصب کنند، امپراتور روم تهدید کرد که بر دینار های رومی که در سرزمین های اسلامی رایج است، کلمات ضد اسلامی نقش خواهد کرد.

عبدالملک که در موقعیت دشواری قرار گرفته بود، با حضرت امام باقر (ع) مشورت کرد و امام پیشنهاد کردند بهتر است سکه هایی به طراز اسلامی در سکه خانه ها ضرب شود که در یک روی آن سوره مبارکه توحید و روی دیگر آن شهادت به حضرت رسالت نقر شود. در ابتدا نام خلفای اموی بر سکه ها نیامد، اما در دوره های بعد نام «عبدالملک روشنگان» در حاشیه سکه ها ضرب گردید. (شاهد ، 1389، ص101)

اولین آیه کامل قرآنی بر روی سکه، در دوره عبدالملک نقر شد که عبارت بود از آیه 33 سوره توبه: (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّهِ وَلَوْ کرِهَ الْمُشْرِکونَ) (سرافراز ، 1385، 154). این آیه از آن جا که برتری دین اسلام را تبلیغ می کرد، مهم نیز بود. معنای آیه چنین است : محمد9پیامبر خدا، برای هدایت فرستاده شده که دین حق را بر همه ادیان ظاهر سازد، هرچند برای کافران ناخوشایند است.

تشیع و سکه

در این که اولین نشانه های شیعی بر کدام سکه ها و در کجا بوده، اتفاق نظر وجود ندارد. روایت تأییدنشده ای بیان می دارد: اولین سکه ای که در آن گرایش شیعی وجود دارد، متعلق به دوره حضرت علی (ع) است که در سال 37 هجری ضرب شده و نقش «ولی الله» بر آن نقر گردیده است . سایت لبنانی بنت جمیل آکادمی ماجیستر، از کشف سکه ای خبر داده که نخستین درهم اسلامی است. این سکه به دستور امیرالمؤمنین علی(ع) در فاصله سال های 35 تا 40 هجری ضرب گردیده است.

محمد فوزی عبدالطیف اللثام، رئیس آثار کشف شده در بندر «رفح» فلسطین، این سکه را معرفی کرده است. روی این سکه سوره اخلاص و در پایین آن آیه (محمد رسول الله أَرْسَلَه بِالْهُدی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّهِ وَلَوْ کرِهَ الْمُشْرِکونَ) درج شده است . برپشت سکه «لااله الا الله / بسم الله» آمده و در بصره ضرب شده است. گرچه این ادعا جدید است، آقای هنری لاویکس (H.Lavoix) در کتاب خود که در سال 1887 میلادی به چاپ رسیده، سکه ای متعلق به حضرت علی(ع) را معرفی کرده که در سال 40 هجری در بصره ضرب شده است (Lavoix, 1887, P. 158).

این دو سکه، تاریخ ضرب سکه اسلامی را 37 سال به عقب تر می برد؛ چون قبلاً قدیمی ترین سکه اسلامی را متعلق به عبدالملک بن مروان (65-86 ق / 685-705 م) و حک شده در سال 77 هجری می دانستند. هم چنین، اولین آیه نقرشده روی آن ها آیه33 سوره توبه است. برخی از منابع، ضرب اولین سکه ها را به دوره خلیفه دوم و سوم منسوب می نمایند که نمونه هایی به دست نیامده است.

بنابراین، سکه امام علی(ع) قدیمی ترین سکه موجود است که هنری لاویکس معرفی کرده است. در برخی از منابع، از یک سکه علوی ضرب شده در سال 37 هجری نام برده شده که عبارت «ولی الله» برآن نقش بسته، ولی نشانی از آن وجود ندارد. اما این که چرا سکه های عبدالملک مروان را اولین دانسته اند، به دلیل آن است که وی تمامی سکه های پیشین را منسوخ کرد و سکه ای یکسان در سرزمین های اسلامی رواج داد.

در بین خلفای راشدین، اولین فردی که نامش در سکه ذکر شده حضرت علی بن ابی طالب (ع) است که به زمان مأمون برمی گردد. «اولین سکه اسلامی که نام دو نفر از امامان شیعه بر آن ها نقش بسته، سکه های مشهور به سکه امام رضا (ع) است، در روی سکه در دایره وسط آمده : الله / محمد رسول الله / المأمون خلیفه الله / مما امر به الامیر الرضا / ولی عهد المسلمین علی بن موسی / بن علی بن ابی طالب / ذو الریاستین ؛ در حاشیه روی سکه : (محمد رسول الله أَرْسَلَه بِالْهُدی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّهِ وَلَوْ کرِهَ الْمُشْرِکونَ)؛ در پشت سکه در دایره وسط در چهار سطر : لا اله الا / الله وحده / لا شریک له / المشرق و در پشت سکه، دو دایره است که در دایره حاشیه کوچک تر ، بسم الله ضرب هذا الدرهم بمدینه اصفهان سنه اربع و ماتین و در دایره بزرگ تر (حاشیه خارجی) (لِلّهِ الأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤمِنُونَ بِنَصْرِ اللّهِ) آمده است. ضرب سکه های امام رضا (ع) در سال های 202قمری در مرو ، 203، در نیشابور ، سمرقند و اصفهان و در سال 204قمری در اصفهان صورت پذیرفته است که از اهمیت نقش امام رضا (ع) در رویدادهای آن زمان حکایت می کند.» (سرافراز ، 1385 ، ص174)

سکه امام رضا (ع) محل ضرب اصفهان

اولین سکه ای که تاکنون به دست آمده و در آن یکی از شعار های شیعی وجود دارد، سکه ای متعلق به وهسودان بن محمد از خاندان مسافریان (کنکریان) است که در سال 307 هجری می زیست. آنان در آغاز قرن چهارم، در تارم بنیاد فرمان روایی گذارده سپس آذربایجان، اران، ارمنستان، زنجان، ابهر، سهرورد و قسمتی از دیلمستان را نیز به تصرف خود درآوردند (بهرامی ، 1356 ، ص451). بر سکه وهسودان، عبارت «علی خلیفه الله» نقش بسته است.

معروف ترین و انقلابی ترین شعار های شیعی یعنی عبارت «علی ولی الله»، بر سکه ای نقش بسته که از باوندیان مازندران است و رستم بن شروین (330 - 37ق) آن را ضرب کرده است. این سکه درهم و محل ضرب آن شهر فریم مازندران است. تاریخ ضرب سکه 354 هجری و وزن آن چهار گرم است. پشت سکه عبارت : لله / محمد رسول الله / علی ولی الله / رستم بن شروین نقر شده است (شمس اشراق ، 1369 ، ص31). وی بر سکه های خود همواره سیادت آل بویه را تصدیق کرده و نوشته های روی آن به حمایت وی از تشیع اشاره می کند. (فرای ، 1364 ، ص188)

سکه هایی از اسماعیلیان الموت باقی مانده که از تمایلات شیعی آنان حکایت می کند اما یک سکه از محمد بن حسن (حسن سوم) که از سال 628 هـ / 1221م تا 653هـ / 1225 میلادی داعی اسماعیلیان بود، به دست آمده که اهمیت بسیاری دارد. وی در نزد تاریخ نگاران به جلال الدین حسن نو مسلمان مشهور است. او به علت بازگشت مجدد به مذهب اهل سنت به این لقب شهرت یافت. «وی انزوا و جدایی را دوست نداشت و آموزه قیامت را نمی پسندید ؛ لذا به شماری از اتباع خود عنوان نمود که از اسماعیلیه برگشته و قصد دارد به اسلام سنی بازگردد. «وی به عنوان امیری سنی قلمداد شده است. گویند مادر حسن نیز سنی بوده است.

وی توانست پیروان را متقاعد سازد که شریعت سنی را بپذیرد و خود نیز به احتمال قریب به یقین در قبول مذهب سنت صداقت داشت» (بویل ، 1366 ، ص442). با وجود تمامی مطالبی که درباره سنی شدن وی گفته اند، سکه ای از او پیدا شده که سه سال قبل از فوت وی در سال 650 هجری ضرب شده است و از شیعه بودن وی حکایت می کند. عجیب تر آن که شعار «علی ولی الله» بر آن نقش بسته است.

روی این سکه آمده:

لا اله الا الله / محمد رسول الله / علی ولی الله ، و پشت سکه : السلطان الاعظم علاء الدنیا و الدین محمد بن حسن، محل ضرب کرسی دیلم آمده است. بنابراین پیدا شدن این سکه تمایل وی به اهل سنت را با تردید مواجه می سازد.

شعارهای شیعه بر سکه های مغول و ایلخانی

تحول مهمی در ضرب سکه ها، در ابتدای دوره مغول اتفاق نیفتاد. سکه های پس از چنگیز تا روی کار آمدن هلاکو در ایران از نظر شعائر اسلامی با اندک تفاوت تقریباً مانند هم است. بر سکه های اوکتای و قوبیلای قاآن شعار لا اله الا الله / محمد رسول الله وجود دارد؛ اما از دوره هلاکوخان، شعار های اسلامی بیش تری روی سکه ها دیده می شود؛ ازجمله : الملک / لا اله الا الله / محمد رسول الله / صلی علیه و سلم (طباطبایی، 1347 ، ص1 و2). در ابتدای دوره ایلخانان، چون جنگ مذاهب وجود داشت، شعار های روی سکه ها و علایم نقرشده متفاوت گردید .

 «از دوره هلاکوخان آیه 26 سوره آل عمران (قُلِ اللّهُمَّ مالِک الْمُلْک تُؤتِی الْمُلْک مَنْ تَشاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْک مِمَّنْ تَشاءُ وَ...) بر سکه ها نقر شد که اباقاخان و احمد تکودار نیز آن را ذکر کردند» (طباطبایی ، سال نهم ، ص182). نقر این آیه، حاکی از دگرگونی در نظام حاکمیت است که دیگر حکومت از جانب خلفا اعطا نمی گردد، بلکه خداوند آن را به هرکس که می خواهد واگذار می کند ؛ اوست که عزت می دهد و
ذلیل می گرداند . «در دوره اباقاخان، بر روی برخی سکه ها، ستاره ای وجود دارد که اشپولر معتقد است ستاره داوود است» (اشپولر ، 1368 ، ص294). این امر نشان می دهد که مسیحیان و یهودیان نیز در این دوران دارای قدرت و نفوذ بوده اند. علامت صلیب و شعار های مسیحی، حتی بر برخی از سکه های دوره اباقاخان وجود دارد. (طباطبایی ، سال نهم ، ص181)

یک شعار بسیار مهم از دوره احمد تکودار (680 هـ /1281 م / 683هـ /1284 م) که اولین ایلخان مسلمان بود، روی سکه ها نقر شد و آن ذکر نام خلفای راشدین است که تا آن زمان برسکه هیچ پادشاه وحتی خلیفه ای نقش نبسته بود. دوره کوتاه احمد تکودار، به مبارزه با ارغون فرزند ابا قا خان و مدعی سلطنت گذشت و عاقبت تکودار مسلمان توسط ارغونیان کشته شد. قتل وی از جهاتی اهمیت داشت: اولاً وی حکم رانی مغول بود که کشته شد. ثانیاً وی مسلمان شده بود.

بنابراین کشمکش و در گیری بین هواداران ارغون از یک طرف و مسلمانان و گروهی از مغولان از طرف دیگر به وجود آمد با این که دوره ارغون دوره قدرت گیری مجدد یهودیان و مسیحیان بود و وی تحت تأثیر آنان قرار داشت، عاقبت وی مجبور شد تمایل خود را به مسلمانان نشان دهد. در دوره ارغون، دو شعار مهم بر روی سکه های وی نمودار شد :

1. نقر شدن مجدد آیه 25 سوره آل عمران : (قُلِ اللّهُمَّ مالِک الْمُلْک تُؤتِی الْمُلْک مَنْ تَشاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْک مِمَّنْ تَشاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشاءُ) «پروردگارا پادشاهی از آن توست ؛ به هر کس بخواهی می دهی و از هرکس بخواهی می گیری و هرکس را بخواهی عزیز می کنی ...». بر اساس این آیه، حق دادن و پس گرفتن فرمان روایی بدون وابستگی به حقوق میراثی و اراده انسانی، از آن خداوند است و بس. اما «چون پیامد پیکار مسلحانه نیز نمودار اراده خداوندی به شمار می رفت، پندار اراده خداوندی همچون یگانه سرچشمه قدرت در عمل اغلب به پذیرفتن حق «زور» می انجامد. بدانسان که لقب «جانشین پروردگار و پیامبر» یعنی خلیفه، بسیار طبیعی به فرمان روایی منتقل می شد که حکومت خود را بی میانجی از پروردگار گرفته بود» (بارتولد، 1358 ، ص42).

 این آیه، توجیه کننده تغییرات حکومت و قدرت یافتن مغولان و سقوط عباسیان است . با سقوط خلافت عباسی، اسم خلیفه هم از سکه ها حذف شد. ارغون در پایان حکومت خود، وقتی با این سؤال مواجه شد که آیا وی ایلخانی بر حق است یا خیر، می خواست عنوان کند که قدرت را خداوند به هرکس بخواهد می دهد و هر زمان که بخواهد باز پس می گیرد و با طرح این مسأله، و این آیه، چندین ادعا را برطرف می کرد: یکی ادعای خلافت و خلایی که پس از فروپاشی خلافت بنی عباس به وجود آمده بود؛ دوم، ادعای برحق بودن ارغون؛ چون وی یک پادشاه مغول و مسلمان را از بین برده واز این جهت متهم بود، با این آیه، حوادث به وجود آمده نتیجه اراده خداوندی محسوب می شد.

2. شعار مهم دیگری که روی سکه های ارغون نمودار شد، «علی ولی الله» است. از این جهت ارغون، حتی بر غازان خان و سلطان محمد خدابنده که پس از وی روی کار آمدند و به ویژه خدابنده که رسماً مذهب تشیع را قبول کرد برتری دارد . این از شعائر مهم انقلابی و کلیدی شیعیان محسوب می شد ؛ چون این عبارت، مقام حضرت علی(ع) را تا جانشینی خداوند بالا می برد و حاکی از آن است که ولایت و امامت علی (ع) از جانب خداوند است . عمل ارغون نشان دهنده دو مسأله بود :

الف) ارغون چون گرایش های غیراسلامی داشت و مورد تعرض مسلمانان قرار می گرفت و حتی مسلمانان سعد الدوله یهودی وزیر وی را کشتند ، می خواست با توجه کردن به شیعیان، آنان را در مقابل اهل سنت قرار دهد.

ب) نقر این شعار روی سکه، نشان می دهد که شیعیان در دوره ارغون، بسیار فعال و در حال ازدیاد بوده اند که وی درصدد برآمده از وجود نیروی پویای شیعه استفاده کند و چاره ای نداشته که برای آنان ارزشی قائل شود و مسلم است با توجه به رشد تشیع، زمینه رسمیت یافتن آن در دوره اولجایتو بیش تر گردید.

سکه های شیعی از دوره ارغون باقی مانده؛ از جمله : سکه ای از جنس نقره و با وزن سه گرم که روی آن به خط اویغوری، ارغون نقر شده و در پشت آن در متن : لا اله الا الله / محمد رسول الله / علی ولی الله آمده است و سکه ای دیگر با وزن 5/3 گرم که روی آن به خط اویغوری آمده : خاقانو ارغون و پشت سکه، لا اله الا الله / محمد رسول الله / علی ولی الله نقر شده است.

پس از دوره ارغون و گیخاتو که عصر بحران های سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی بود، دوره غازان خان فرارسید. دوره غازانی، عصر اصلاحات در زمینه های مختلف است . وی از آن جا که حکومت ایلخانی را در سراشیب زوال و سقوط می دید، در صدد بهبود وضعیت برآمد و در کنار تمهیدات نظامی، به امور اجتماعی، فرهنگی و مذهبی نیز توجه نمود؛ از جمله اقدامات مهم وی، توجه به تشیع است.

«در تمایل او به تشیع و ارادت ورزی به خاندان رسول اکرم (ص) و احترام فوق العاده وی به سادات تردیدی نیست» (اقبال آشتیانی، 1364 ، ص179). خواجه رشید الدین فضل الله در تاریخ مبارک غازانی، از نقش اسامی ائمه دوازده گانه بر سکه های دوره غازان خبر می دهد (رشید الدین فضل الله ، 1358 ، ص169). از دوره وی، هیچ نوع سکه ای وجود ندارد که نام خلفای چارگانه روی آن نقر شده باشد.

مسأله مهم دیگری که در زمینه شعائر شیعی در سکه های دوره غازانی اهمیت دارد، نقر شدن نام دوازده امام بر سکه های این دوره برای نخستین بار است . علاوه بر آن در دوره غازانی، سکه هایی به نام «درست طلا» به وزن یکصد مثقال از جنس طلا زده می شد که نام دوازده امام و آیات قرآن و نام سلطان بر آن ها وجود دارد (طباطبایی ، 1351 ، ص456).

این سکه ها، در زمره سکه های رایج مملکتی نبود و ارزش مبادله و پول نداشت، بلکه بیش تر تشریفاتی بود که در مراسم و اعیاد به عنوان هدیه و عیدی به افراد و شخصیت ها داده می شد و به قشنگی و پاکی معروف بودند . نقر نام امامان دوازده گانه شیعه بر سکه های یادبود، از اهمیت و رونق تشیع در این دوره حکایت دارد (بیانی ، 1371 ، ج 2 ، ص456). ضرب این سکه حیرت انگیز، نشان دهنده نفوذ سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی و احتیاج بیش از حد ایلخانان، آن هم یکی از باسوادترین، مصلح ترین و بزرگ ترین ایلخانان مغول به شیعیان است.

از دوره محمد خدابنده (حک 703ـ716 هـ) با توجه به گرایش وی به شیعیان، علمای شیعه بر آن شدند تا بیش تر سلطان را به سمت مذهب تشیع مایل کنند و بکوشند تا با ادله کلامی و شواهد دیگر، ایمان وی را محکم سازند؛ از آن جمله علامه جمال الدین حسن بن مطهر حلی (648- 726 هـ) و پسرش فخر المحققین (682- 771 هـ) بودند که هر دو از علمای معروف شیعه اند و با جمعی دیگر از پیشوایان به خدمت اولجایتو به سلطانیه شتافتند. علامه حلی که از مشهور ترین مصنفان فرقه امامیه اثنا عشریه و از علمای معقول و منقول و از شاگردان خواجه نصیر الدین طوسی بود، به رسم تحفه، دو کتاب در اصول عقاید شیعه نگاشت و به پیشگاه اولجایتو آورد: یکی کتاب نهج الحق و کشف الصدق و دیگری منهاج الکرامه فی باب الامامه.

 بین علامه حلی و قاضی القضات نظام الدین مراغه ای مناظرات بسیار در اثبات حقانیت مذهب شیعه یا تسنن واقع شد و چون هردو از بزرگان علمای معقول بودند ، هیچ وقت کارمناظره ایشان به تعصب و زشتی نمی کشید و از جدال علمی تجاوز نمی کرد. قدم اولجایتو به تدریج بر اثر مصاحبت علامه حلی و نقیب مشهد توس و سایر علمای شیعه در قبول این مذهب راسخ تر شد و هر قدر اهل تسنن بعدها سعی کردند که او را از این راه برگردانند و نفوذ شیعیان را کم کنند، قادر نیامدند بلکه بر خلاف ، مذهب شیعه رونق بسیار یافت (اقبال آشتیانی ، 1376 ، ص317).

از دوره اولجایتو، برای از بین بردن اختلاف بین وزرا، مملکت از نظر اداری تقسیم گردید. او در سال 715 هجری، تاج الدین علیشاه جیلانی (گیلانی) را با خواجه رشید الدین فضل الله در کار وزارت شرکت داد که این عمل را وزارت توأمان نامیده اند. تاج الدین علیشاه شیعه مذهب بود. از این زمان، دو نوع سکه نیز رواج یافت : سکه های نوع شیعی و سکه های نوع سنی.

در سکه هایی که گرایش سنی دارد، نام خلفای چارگانه و آیات قرآنی ذکر شده است و در سکه های با گرایش شیعی، دو شعار شیعه بیش تر به چشم می خورد: یکی عبارت «علی ولی الله» و دیگری نام «دوازده امام». دربرخی از سکه ها نخستین بار صلوات شیعی به صورت مختصر وجود دارد، با این عبارت : «اللهم صلی علی محمد و علی و اله». در برخی سکه ها «اللهم صلی علی محمد و علی» نقر شده است. (طباطبایی ، 1347 ، ص22)

مسأله ای که در خصوص نقر شعائر شیعی مهم است، آن که منابع عنوان می کنند محمد خدابنده در سال 709 هجری تشیع را پذیرفت، اما پس از مدتی به علت مخالفت هایی که اهل سنت انجام دادند، ازحرارت اولیه سلطان در طرف داری از تشیع کاسته شد و در اواخر عمر، دوباره دستور داد نام خلفا را در سکه وخطبه داخل کنند (اقبال آشتیانی، 1376 ، ص318). این نظر ضعیف است، چون تا سال 714 هجری، از وی سکه هایی در دست است که شعائر شیعی دارد و جالب این که در این سال، یکی از زیبا ترین سکه های شیعی در تمامی دوران تاریخ تشیع ضرب شده است.

همچنین سکه ای پنج درهمی در آمل ضرب شده که آیه (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَرِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِک مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراه وَمَثَلُهُمْ فِی الإِنْجِیلِ) ( آیه 29 سوره فتح ) در آن نقر شده است. در روی دیگر سکه در متن : «لااله الاالله الملک الحق المبین» و القاب و کنیه پیامبر9 و امامان، «اللهم صلی علی محمد المصطفی و علی المرتضی و الحسن الزکی و الحسین ...» درج شده است (سرافراز ، 1385 ، ص220). در این سکه، حضرت علی (ع)، امیرالمؤمنین خوانده شده اند که در هیچ سکه ای قبل از آن دیده نشده است. هم چنین کنیه امامان شیعه ذکر شده است، این سکه پرشعار ترین و پرمطلب ترین سکه شیعی به شمار می آید که تا کنون به دست آمده است.

روی و پشت سکه اولجایتو

با این که پس از ابوسعید بهادرخان، دوباره ضرب سکه در شکل و طراز اهل تسنن آغاز شد، در بعضی نواحی که شیعیان بیش تری زندگی می کردند، مانند مازندران و شهر آمل که طرف دار علویان بودند، نام دوازده امام بر سکه ها نقش زده می شد. در دوره ابوسعید ، آیه 137 سوره بقره بر روی سکه ها نیز ضرب شد : (فَسَیَکفِیکهُمُ اللّهُ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ)؛ «و در برابر آن ها، خداوند تو را به زودی کفایت می کند که او شنوا و داناست.» ظاهراً این آیه را برای رفع اختلاف اهل شیعه و تسنن آورده که همه را به کفایت خداوند شنوا و دانا حواله می دهد.

شعارهای شیعه بر سکه های پس از دوره ایلخانی

پس از فروپاشی ایلخانان ودر دوره جانشینان آن ها، رسم دوره سلطان محمد خدابنده مبنی بر ضرب سکه شیعی و سنی ادامه یافت. از بسیاری کسانی که روی کار آمدند، سکه های شیعی و سنی هر دو باقی مانده است، از طغاتیمورخان که در خراسان و مازندران و استرآباد حکومت می کرد و معروفیتی داشت، سکه هایی با فرمول شیعی و سنی به دست آمده و «جالب است که با این که وی سنی بوده و با سربداران شیعه مذهب جنگ و اختلاف داشت، در سال 742 هجری سکه ای کاملاً شیعی ضرب کرده است ؛ روی سکه : الله / لا اله الا / محمد / رسول الله / علی ولی الله ، حاشیه بین دایره میانی و بیرونی کلمات : «اللهم صلی علی محمد و علی و الحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی وعلی و محمد و الحسن و محمد». پشت سکه : «السلطان العالم طغای تیمورخان خلد الله ملکه ، حاشیه پشت سکه در فضای بین شش گوش و در دایره بیرونی که به وسیله ستاره ها جدا شده است، این واژه ها نقر شده است : ضرب / فی سنه / اثنین / و اربعین / و سبعمایه» (اسمیت ، 1361 ، ص253).

به احتمال قوی، از آن جا که شیعیان در منطقه حاکمیت وی یعنی استرآباد و مازندران، حضور چشم گیری داشتند و برای این که از مخالفت مردم و گرایش آنان به سربداران بکاهد، شعائر شیعی را بر سکه های خود نقر نموده است.

سربداران که در دوران ضعف و فروپاشی حکومت ایلخانان قدرت گرفتند ، سکه هایی با شعارهای شیعی ضرب کردند ، یکی از شیعی ترین و پرشعار ترین سکه های سربداری، سکه ای درشت و بدون نقش است و بر آن عبارت علی ولی الله / علی الولی / و اسامی دوازده امام با کنیه آنان نقش بسته است. هم چنین از امام دوازدهم علاوه بر «محمد الحجه» با عنوان «خلف الله» یاد شده است.

دو آیه بر این سکه ذکر شده است: یکی از سوره آل عمران است: (قُلِ اللّهُمَّ مالِک الْمُلْک تُؤتِی الْمُلْک مَنْ تَشاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْک مِمَّنْ تَشاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشاءُ و...). هدف سربداران از آوردن این آیه آن است که نشان دهند این خداوند است که حاکمیت و قدرت را ارزانی می دارد، نه صاحبان قدرت که در این زمان بازماندگان ایلخانانی در حال اضمحلال و فروپاشی بودند. این همان آیه ای است که روزگاری مغولان، برای از بین بردن مشروعیت خلفای عباسی استفاده نمودند وحال سربداران علیه حاکمیت مغول به کارمی بردند .

دیگری آیه 112 سوره توبه است که مؤمنان را به توبه ، رکوع ، سجود و امر به معروف و نهی از منکر بشارت می دهد (اسمیت، همان ، ص259): (التّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السّائِحُونَ الرّاکعُونَ السّاجِدُونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنّاهُونَ عَنِ الْمُنْکرِ وَالْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤمِنِینَ)؛ «توبه کنندگانند، پرستندگانند، ستایندگانند، روزه دارانند، رکوع کنندگانند، سجده کنندگانند، امرکنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود خدایند. و مؤمنان را بشارت ده!»

از مسائل مهم درخصوص شعار های مذهبی بر روی سکه ها ، آن است که حتی حکومت های با گرایش شیعی نیز سکه هایی با نشانه های سنی ضرب کرده اند. از سربداران سکه هایی با نام خلفای چارگانه به دست آمده است (سرافراز ، 1385 ، ص258). سربداران دارای سه نوع سکه شیعی ، سنی و سکه های با شعار های شیعی و سنی هردو هستند. سکه هایی نیز از امیر ولی برادر و جانشین طغاتیمورخان برجای مانده که دامنه تصرفات خود را بر جرجان تا حدود ری گسترش داده بود. (اقبال آشتیانی ، 1376 ، ص458)

شعارهای شیعی و سنی در سکه های وی نیز وجود دارد. در سکه های نوع شیعی آمده است : لا اله الا الله / محمد رسول الله / علی ولی الله و در حاشیه روی سکه : «اللهم صلی علی محمد و علی والحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر ومحمد وعلی و الحسن و محمد الحجه» و پشت سکه، مدینه استرآباد / سنه ثمانین و سبعمائه / امیر ولی نقش بسته است.

جالب توجه است که برسکه های امیرتیمورگورکانی نیز شعائر شیعی وجود دارد که این امر نشان دهنده نفوذ قدرتمند و اجتناب ناپذیر شیعیان است که وی نیز مجبور شد با وجود مخالفت هایی که با آنان داشت، سر تسلیم در برابرشان فرود آورد . یک سکه از امیرتیمور از جنس نقره به وزن چهار گرم و قطر85/2 سانتی متر باقی مانده، با این شعار ها در وسط روی سکه : ضرب استرآباد / فی سنه ست ثمانین وسبعمایه (786 هـ)؛ در پشت سکه ، در وسط آن: لا اله الا الله / محمد رسول الله / علی ولی الله ؛ و در حاشیه پشت سکه، نام مبارک دوازده امام شیعیان نقر شده است (طباطبایی ، 1347 ، ص55).

ضرب سکه شیعی در دوره تیمور، نشان می دهد که وی یا ارادت به تشیع از سر اخلاص داشته یا در برخی نواحی شیعه نشین اجازه ضرب سکه داده و یا این که حکمران استرآباد مانند قبل سکه زده و نام تیمور را آورده است . البته با توجه به این که حاکم استرآباد در این زمان امیر ولی از طغاتیموریان مغول بود و با تیمور سر جنگ داشت و عاقبت از تیمور شکست خورد و فراری گردید، بعید به نظر می رسد این سکه از وی باشد که حکمران محلی استرآباد بوده؛ بنابراین به احتمال زیاد پس از شکست وی، به دستور تیمور ضرب شده است.

آل جلایر (736- 817 هـ) از جمله حکومت هایی بودند که پس از درگذشت ابوسعید آخرین ایلخان مغولی تا تسلط تیمور، در بغداد و عراق عرب حکومت کردند. آنان از قوم مغول بودند (نبئی ، 1375 ، ص37). آنان بیش تر نام های شیعی : حسن، حسین و علی داشتند، به این علت آنان را شیعه دانسته اند. سکه های شیعی و سنی از حکم رانان این سلسله نیز باقی مانده است.

از شیخ حسن بزرگ (736-757هـ) سکه ای به ضرب آمل وجود دارد ؛ روی سکه به خط اویغوری ، «السلطان العادل خلد الله ملکه»، حاشیه روی سکه : «ضرب آمل فی سنه اثنا واربعین وسبع مائه» (742هـ) پشت سکه : لا اله الا الله / محمد رسول الله / ضرب ... آمل حاشیه پشت سکه : نام دوازده امام شیعه وصلی علی محمد دیده می شود. آنان مانند دوره ایلخانان، نام سه خلیفه را روی سکه های خود گرفته و نام حضرت علی (ع) را اضافه کرده اند. (بیانی، 1345 ، ص237)

شعارهای شیعه بر سکه ها پس از تیموریان

پس از تیموریان، تا روی کار آمدن دولت شیعه مذهب صفوی، سلسله هایی روی کار آمدند که مشهور ترین آن ها قراقویونلوها (810-873 هـ) بودند. آنان در آذربایجان حکومت می کردند. «آنان از خود علاقه زیادی به تشیع نشان می دادند و حتی رهبران این سلسله پا را فراتر گذاشته و وارد مسائل افراطی تشیع گشته اند.

مثلاً در منابع تاریخی ، پیر بوداق یک شخصیت سازش ناپذیر شیعی توصیف شده است» (میرجعفری، 1375 ، ص328). در مسجد کبود تبریز (گوی مسجد) که در زمان جهان شاه و به اهتمام همسر وی خاتون جان بیگم که زنی صالحه و عفیفه و خیّر بود و در سال 870 هجری ساخته شد، عبارت «علی ولی الله» و اسامی حسنین 8 به اشکال مختلف زینت بخش دیوار هاست. سکه های شیعی و سنی از دوره قراقوینلو ها نیز باقی مانده است.

در سکه ای که نام خلفای چارگانه آمده و متعلق به جهان شاه قراقویونلوست (841-872 هـ)، نام حضرت علی (ع) با عنوان «علی ولی الله» ذکر شده است . این سکه از جنس مس است ؛ روی سکه در متن آن ، فیروزکوه و در حاشیه : «السلطان العادل ابوالمظفر جهانشاه خلّد الله ملکه...»، و پشت سکه : لا اله الا الله / محمد/ رسول الله ، و در حاشیه پشت سکه : علی ولی الله / ابوبکر الصدیق عمر الفاروق عثمان ذی النورین نقر شده است. (میرجعفری، همان ، ص324)

گفتنی است بر خلاف تمامی سکه هایی که نام خلفا به ترتیب بر آن ها نقر شده، در این سکه نام حضرت علی(ع) در ابتدا آمده است . این سکه شیعی است و نام سه خلیفه را برای احترام آورده اند. از حسنعلی بن جهانشاه آخرین حکم ران این خاندان (حک 872-874 هـ) یک سکه با نام دوازده امام باقی مانده است. روی سکه نام وی ، پشت سکه : لا اله الا الله / محمد رسول الله و در حاشیه ، نام دوازده امام : علی و محمد و جعفر و موسی وعلی و محمد و علی و حسن و محمد ذکر شده است. (شاهد ، 1389 ، ص200)

سکه حسنعلی بن جهان شاه قراقویونلو

آق قویونلوها (حک 872 - 908 هـ) با این که حکومتی رسماً سنی بودند، دو نوع سکه داشتند. سکه های مرسوم و عادی آنان که نام پادشاهان این سلسله به همراه القاب در روی سکه بود و در پشت سکه نام خلفای چارگانه نقر می شد ، اما بر برخی از سکه ها، از ابتدای روی کار آمدن تا پایان این سلسله شعار های شیعی دیده می شود. «بر بعضی از سکه های اوزون حسن شعار شیعی لا اله الا الله / محمد رسول الله / علی ولی الله نقش گردیده» (سرافراز ، 1385 ، ص239). نقر عبارات شیعی، علاوه بر ادامه سنت پس از ایلخانان، ممکن است به سبب روابط دوستانه افرادی مانند اوزون حسن و روابط خویشاوندی آنان با صفویان و ارادت آق قویونلو ها به خاندان صفوی باشد.

شیخ جنید و شیخ حیدر، از مردان طریقت صفوی، با هم رابطه خویشاوندی داشتند؛ جنید خواهر اوزون حسن وشیخ حیدر دختر وی را به همسری گرفتند . هم چنین سکه ای از الوند بیک (حک 905-906 هـ) آخرین پادشاه این سلسله که از شاه اسماعیل صفوی شکست خورد، باقی مانده است. روی سکه عبارت: سلطان الوند ، پشت سکه : «سلطان الاعظم ابوالمظفر»، و در حاشیه پشت سکه : لا اله الا الله / محمد رسول الله / علی ولی الله وجود دارد. (شاهد، 1389 ، ص204) پس از انقراض آق قویونلو ها، با روی کار آمدن صفویان تشیع مذهب رسمی شد و شعائر و اشعار شیعی افزایش یافت . از آن زمان، سکه کاملاً شیعی در محدوده جغرافیایی ایران حک گردید.

نتیجه

نشانه ها و شعارهای بسیاری بر سکه های باقی مانده دوران اسلامی وجود دارد که حاکی از گرایش های شیعی است. در حالی که منابع تاریخی، به گسترش تشیع در آن دوران ها توجهی ندارند ، شعار «علی ولی الله» از مهم ترین و کلیدی ترین شعارهای شیعیان بوده است که بسیاری از سلسله های ایرانی خصوصاً در نواحی مازندران، آن را بر سکه های خود نقر کرده اند.

از دوره ایلخانان، با توجه به فترتی که در امر خلافت به وجود آمد ، آنان در سکه های خود به خلفای راشدین توجه نمودند که این عمل در اصل به جهت زدودن نام خلفای عباسی از سکه ها صورت گرفت. از دوره ارغون، با توجه به اختلافاتی که وی با اهل سنت پیدا کرد، به شیعیان توجه شد و شعارهای شیعی از جمله «علی ولی الله» در سکه ها نمودار گردید و از آن جایی که ایلخانان بر تمامی ایران حاکمیت داشتند، این رسمی بدیع و تازه بود و زمینه های قدرت گیری سیاسی و رسمیت یافتن تشیع در زمان سلطان محمد خدابنده را فراهم ساخت.

از این پس، بسیاری از حکومت هایی که در ایران روی کار آمدند تا ظهور صفویان، سکه هایی با گرایش شیعی و سنی ضرب می کردند؛ حتی سکه هایی از امیرتیمور گورکانی با شعار های شیعی باقی مانده که نشان دهنده توجه وی به شیعیان و رشد روزافزون تشیع است. از آن جا که سکه یکی از نشانه های رسمی حکومت ها بوده، درج شعارها، از گرایش فکری و مذهبی حاکمان حکایت می کند. بررسی سکه، نشان می دهد که شیعیان، سهم و نفوذ بسیاری در دوره های مختلف، در حاکمیت داشته اند.

کلیدواژه ها

سکه ، اسلام ، شعارهای شیعی ، شیعیان

فهرست منابع

1. اسمیت ، جان ماسون، خروج و عروج سربداران، یعقوب آژند ، تهران: دانشگاه تهران، 1361.

2. اشپولر ، برتولد، تاریخ مغول در ایران ، ترجمه محمود میرآفتاب ، چ3 ، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.

3. اقبال آشتیانی ، عباس، تاریخ مغول ، چ6 ، تهران: امیرکبیر ، 1364.

4. --------- ، تاریخ ایران پس از اسلام، از صدر اسلام تا انقراض قاجار ، تهران: نامک ، 1367.

5. --------- ، تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری ، تهران: نامک ، 1376.

6. بهرامی ، اکرم، تاریخ ایران از ظهور اسلام تا سقوط بغداد ، تهران: دانشگاه تربیت معلم، 1356.

7. بویل ، آ ، جی، تاریخ ایران کمبریج ، ترجمه حسن انوشه ، ج 5 ، تهران: امیرکبیر ، 1366.

8. بیانی ، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول ، ج2 ، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.

9. -------- ، تاریخ آل جلایر ، تهران: دانشگاه تهران، 1345.

10. رشیدالدین فضل الله همدانی، تاریخ مبارک غازانی ، به سعی کارل یان، چاپ انگلستان، 1358 / 1940.

11. سرافراز ، علی اکبر و آورزمانی، فریدون، سکه های ایران از آغاز تا دوره زندیه ، چ 5، تهران: سمت ، 1385.

12. شاهد، احمد، سیری در سکه های شاهان ایران از آغاز تا پایان ضرب سکه، اسفراین: آستوئن ، 1389.

13. شمس اشراق، عبدالرزاق، نخستین سکه های امپراتوری اسلام، اصفهان: دفتر خدمات فرهنگی استاک، چاپ پویا، 1369.

14. طباطبایی، سکه های ایلامی در دوره ایلخانی و گورکانی، نشریه شماره 3 موزه آذربایجان شرقی، چاپ مؤسسه گراور و چاپ شعاع، تبریز: 1347.

15. --------- ، سکه های متنوع از اباقآن ، مجله بررسی های تاریخی، شماره 6 ، تهران: سال نهم.

16. --------- ، رسم الخط ایغوری و سیری در سکه شناسی ، نشریه شماره 6 موزه آذربایجان شرقی ، تبریز: 1351.

17. فرای، ریچارد ، ن، تاریخ ایران کمبریج ، ترجمه حسن انوشه، ج4، تهران: امیرکبیر، 1363.

18. میرجعفری، حسین، تاریخ تحولات سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1375.

19. نبئی ، ابوالفضل، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در قرن هشتم هجری «از سقوط ایلخانان تا تشکیل تیموریان «، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1375.

20. Lavoix, Henry, Catalogue des monnaies Musalmanes de la bibliotheq nationale, 1887.

منتشر شده در «پایگاه سکه ها»

نویسنده: عباس سرافرازی ، دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد ، فصلنامه شیعه شناسی شماره 51