سکه در آیین نوروز

سکه در آیین نوروز

جشن نوروز باستانی ایران بازمانده و یادگار تمدن ایران کهن است که‏ براساس نظم کیهانی و نظام طبیعت و گردش و حرکت انتقالی زمین به‏ گرد خورشید و هم‏زمان با رسیدن زمین به نقطه‌‏ی "اعتدال ربیعی" و برابری روز و شب و سرآغاز فصل دل‏گشای بهار و تجدید حیات گل و گیاه پی‏ریزی شده است.

در ادبیات فارسی جشن نوروز را، مانند بسیاری دیگر از آیین‏ ها، روش‏ ها، فرهنگ ‏ها، به‏ نخستین پادشاهان نسبت داده ‏اند. چامه سرایان و نویسندگان سده 4 و 5 هـ.ق، چون فردوسی، منوچهری، عنصری، بیرونی، گردیزی، تبری، مسکویه و... که منبع تاریخی و اسطوره‏ای آنان، بی‏گمان ادبیات پیش از اسلام بوده، نوروز و برگزاری جشن نوروز را از جمشید، پادشاه‏ پیشدادی دانسته ‏اند و به همین جهت آن را جشن‏ نوروز جمشیدی می‏گویند.

بر اساس کتب تاریخی ایران باستان داریوش دوم به مناسبت نوروز، در سال 416 پیش از میلاد سکه زرین ویژه‌ای ضرب کرد که یک طرف آن شکل سربازی را در حال تیراندازی با کمان نشان می‌دهد. ضرب سکه زر و سیم یک قرن پیش از آن توسط داریوش اول آغاز شده بود. سکه‌های داریوش یکم به "داریک" یا "دریک" موسومند. باید توجه داشت که رسم دادن سکه به عنوان عیدی از زمان هرمز دوم - شاه ساسانی در سال 304 میلادی آغاز شده است. که این رسوم پسندیده به دلیل افزایش مشکلات اقتصادی مردم آرام آرام جای خود را به هدایای سنتی و کشاورزی داد.

در زمان حکومت طولانی نوشیروان ساسانی یا "خسرو انوشروان" ، تماس مستقیم مردم با شاه افزایش یافته بود و شاه شخصاً به برخی شکایات رسیدگی می‌کرد و در مراسم نوروزی کاخ سلطنتی عده بیشتری از مردم عادی شرکت می‌کردند و به همین سبب خسرو انوشیروان در سال 549 میلادی، پس از برگزاری مراسم نوروز دستور ساختن تالار بزرگی را به ضمیمه کاخ سلطنتی تیسفون که از دجله فاصله زیاد نداشت صادر کرد و این تالار و ساختمان ضمیمه آن نهم مارس سال 551 میلادی آماده بهره برداری شد و آیین های نوروزی آن سال در آنجا برگزار شد. خسرو انوشیروان به هر کس که در طول سال به وطن خدمت چشمگیر کرده بود در مراسم نوروز یک سکه با تصویر خود پاداش می داد.

نقش برجسته خسرو انوشیروان دادگر

سکه خسرو انوشیروان

ایرانیان باستان پیش از آنکه تحویل سال واقع شود سراپای خود را پاک می‏ شستند، جامه نو می پوشیدند و با سرودن اوستا و انجام تشریفات مذهبی‏ بر سر سفره نوروز که بترتیب خاص با شیرینی، شمع، آئینه، گل، سبزه، نقل، منقل آتش، عود، و سایر خوردنی ها و آشامیدنی های نیکو آراسته می شد و به انتظار شندین صدای کوس و دهل شاهی یا نقاره که آغاز نوروز بود می‏ نشستند. چون لحظه نوروز می شد ابتدا ریش‌‏سفید یا سالمندترین فرد خانواده برخاسته‏ و به هریک از اهل خانه سه قاشق عسل ، سه دانه آب نبات یا شیرینی دیگر با سه‏ سکه زرین یا سیمین و سه برگ سبز داده به آنها تبریک نوروزی می گفت، سپس همه خانواده برپا ایستاده با صدای بلند اوستای تندرستی را می سرودند و برای خود و بستگان از اهورا مزدا دیرزیوی "طول عمر" و نیکنامی و شادکامی و فراخ‏ روزی خواستار می شدند.

رسم شاهان بود که به شاهزادگان سکه‏ های طلا عیدی بدهند. شاه عیدی را بدست مبارک‏ خود به حاضرین مرحمت می کرد. حضار به هنگام دریافت عیدی زانو بزمین‏ می زنند و آنرا دودستی گرفته به پیشانی خود می‏ برند و سپس از جای برمی خیزند و تعظیم ‏کنان دور می شدند. والی‏ ها، در جشن‏ ها و حکام بخصوص در موقع عید نوروز بستگی به تعداد جمعیت پهنه فرمانروائی از افراد نوعی مالیات می گیرند و پس از جمع هدایا که‏ نقدی یا جنسی است همگی را فروخته با پول آن هدیه‏ ای که شاه بیشتر می‏ پسندد می‏ خریدند. البته اسب‏های خوب سواری، اشیاء عتیقه و جواهرات بیشتر مورد قبول قرار می گیرد.

بعد از اسلام ،تا مدتی مراسم نوروز در ایران به صورت خصوص و خانوادگی برگزار می‌شد. با وجود این، نوروز ایرانی از طریق مسلمانان تا اندلس"اسپانیا" گسترش یافت. از زمان عباسیان به دلیل بسط نفوذ ایرانیان در دستگاه خلفای این دودمان، مراسم نوروز به این دستگاه راه یافت ولی عیدی رسمی نبود. در روایت است که هارون الرشید ، خلیفه معروف عباسی ، هزاران سکه نقره که یک طرف آنها را رنگ زده بود "علامت‌گذاری کرده بود" در مراسم نوروز "سال 211 هجری" در شهر بغداد به بزرگانی که به دیدن او رفته بودند، هدیه داد و به آنان تأکید کرد که سال آینده، کسی سکه دریافت خواهد کرد که سکه‌ های امسال را با خود بیاورد و به او نشان بدهد. هدف هارون این بود که سکه های عیدی را که داده بود خرج نکنند.

با روی کار آمدن سلسله‌های سامانیان و آل بویه، جشن نوروز با گستردگی بیشتری برگزار شد. در دوران سلجوقیان، به دستور جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام برای بهترسازی گاهشمار ایرانی گرد هم آمدند. این گروه، نوروز را در یکم بهار "ورود آفتاب به برج حمل" قرار دادند و جایگاه آن را ثابت نمودند. بر اساس این گاهشمار که به تقویم جلالی معروف شد، برای ثابت ماندن نوروز در آغاز بهار، مقرر شد که حدوداً هر چهار سال یک‌بار "گاهی هر پنج سال یک بار"، تعداد روزهای سال را به‌جای 365 روز برابر با 366 روز در نظر بگیرند. این گاهشمار از سال 392 هجری آغاز شد. نوروز در دوران صفویان نیز برگزار می‌شد. در سال 1597 میلادی، شاه عباس صفوی مراسم نوروز را در عمارت نقش جهان اصفهان برگزار نمود و این شهر را پایتخت همیشگی ایران اعلام نمود.

مراسمی در دربار شاه عباس صفوی

نادر شاه به نوروز و آئین های آن علاقه مندی فراوان داشت. وی سکه خود موسوم به سکه نادری را در مراسم سلام نوروز رایج ساخت و قطعاتی از آن را به رسم عیدی به منشی ها و افسران خود داد که در یک طرف سکه نقش شده بود: "الخیر فی ما وقع" و در طرف دیگر سکه این عبارت دیده می شد: "نادر ایران زمین". این عبارت نشان می دهد که نادر خواهان احیای امپراتوری ایران در چارچوب مرز های عهد ساسانیان، اشکانیان و هخامنشیان بوده است.

ناصرالدین شاه نیز به مناسبت نوروز جشنهای مجلل برپا میکرد وبعد از تمام شدن این مراسم مجدالدوله سبد بزرگی را که پر از سکه های تازه ضرب شده بود و به آنها شاهی سفید میگویند پیش شاه می گذاشت و شاه از آن ابتدا به ملاها بعد بشاهزادگان درجه ی یک مقداری می داد، سپس دیگران هم یکی یکی از جلوی شاه می گذشتند و عیدی خود را می گرفتند و با این رسم که تیمنی برای زیاد شدن ثروت عیدی گیرنده در سال نو است مراسم نوروزی پایان می یاقت سابقاً با این شاهی سفیدها اشرفی"سکه طلا" نیز مخلوط میکردند، لیکن ناصرالدین شاه این رسم را از بین برده بود.

جشن های ناصرالدین شاه قاجار

عدد هفت در بسیاری از تمدن‌ها مقدس است. حتی در بین جادوگران هفت عدد قدرتمندی است .در ایران باستان، جشن‌هایی به مناسبت‌های گوناگون ملی و مذهبی برگزار می‌شد. که پر شور ترین آنها "نوروز" است. رسم‌های بسیاری هم در حاشیه این جشن رواج داشت که با عدد هفت پیوند خورده بود. به عنوان مثال، در میز سیمین مقابل شاه وقت، هفت گونه غله و شاخه‌های هفت نوع درخت را می‌نهادند، روی همان میز هفت بشقاب کاشی سفید و هفت درهم سفید از سکه‌های ضرب شده در عرض سال. رسم دیگری که هنوز در برخی روستاهای زردشتی نشین رعایت می‌شود، کشت هفت نوع بذر در ظرف‌های کوچک است تا اینکه برای نوروز سبزی و طراوت فراهم باشد.

در قدیم، هفت "سینی" از دانه‌هایی که برکت به سفره‌ها می‌آورد، می‌رویاندند و بر خوان نوروزی می‌نهادند. "سینی" معرب "چینی" است که در قدیم به طبق‌های بزرگی که از چین آورده بودند، گفته می‌شد. احتمالا هفت "سین" بازمانده همین هفت "سینی" است و یا نمادی از "سبزه" و "سرسبزی" با گذشت زمان، هفت "سینی" با هفت میوه یا گل یا سبزی که با "سین" آغاز می‌شوند و هر یک نشانه ای از باروری و تندرستی هستند، تلفیق شده است.

این هفت "سین" کدام اند و هر یک نماد چیست؟ "سبزه" نودمیده است، "سنبل" خوش بر و خوشبو، "سیب" میوه بهشتی و نمادی از زایش، "سمنو" مائده تهیه شده از جوانه گندم که یادآور بخشی از آیین‌های باستانی ایران است، "سنجد" که بوی برگ و شکوفه درخت آن محرک عشق و دلباختگی است، "سیر" دارویی برای تندرستی، "سپند" به معنی "مقدس" که دورکننده بیماری‌ها و دافع چشم بد است. و اما "سکه" ...

سکه نماد شهریور امشاسپند و نگهبان فلزهات است. ایرانیان بعد از ضرب سکه آن را روی سفره نهادن تا نمادی برای افزایش دارایی آنها باشد. در بیشتر مناطق فلات ایران، هفت سکه را در پیاله از آب می‏گذاشتند و در سفره ‏ی نوروزی می‏نهادند تا موجب برکت و سرشاری کیسه‌‏ی آنان در سال نو شود. امروزه نیز سکه یک پای ثابت سفره های هفت سین است، اما اسکناس جایگزین سکه در دادن عیدی بزرگترها به کوچکترها شده است.