قاجاریان

واحد های اصلی پول قاجار ریال، تومان، قران، ماهور، شاهی و دینار بود.

تومان: تومان واژه ترکی ایغوری است، به معنی ده هزار که در تقسیمات لشکری هر ده هزار سرباز «تومان» و فرمانده آنها «امیرتومان» نامیده می‌شد. تا پیش از قاجار از این واحد پولی استفاده نمی‌شد. در دوره مغول ده هزار دینار را برابر تومان می‌دانستند. کسروی یک تومان مغول را برابر صد هزار تومان امروز می‌داند. تومان طلا برای نخست بار در زمان فتحعلی شاه قاجار ضرب شد. وزن آن در (1224 هـ.ق) معادل یک مثقال و در (1188 هـ.ش) معادل یک ششم مثقال بود. در زمان ناصرالدین شاه (1295 هـ.ق)، وزن طلای تومان کاهش یافت و ارزش آن برابر ده قران نقره یا ده هزار دینار شد. اما سکه ای به نام دینار وجود نداشت. در سال (1308 هـ.ش) که آحاد پول ایران تغییر کرد، تومان به معنای ده ریال شد که هنوز هم این لفظ رایج است.

قران: در زمان فتحعلی شاه، سکه نقره جدید، یعنی «قران» متداول شد، که معادل یک دهم تومان و پنج عباسی یا بیست شاهی بود. در این زمان شاهی به صورت سکه مسی درآمده بود. بنابراین سه شکل سکه در ایران رایج بود: تومان‌های طلا، قران نقره و شاهی مسی. ولی پول رایج سکه‌های نقره بود.

قران معادل با بیست شاهی و شاهی برابر با پنجاه دینار و در حقیقت هر قران برابر با هزار دینار بود. دوشاهی را صد دیناری و چهار شاهی را عباسی می خواندند ، محمودی مساوی با دو شاهی و ده قران هم برابر بود با یک تومان. در زمان آغا محمد خان از اصطلاح ریال استفاده شد در بعضی از شهرستان ها معمول بود و در مورد یک قران پنج شاهی گفته می شد وبدین ترتیب ده ریال برابر بود با دو قران و پانصد دینار (2/5 قران).در بعضی از ولایات ایران ده شاهی را شاهی پناباد (پناه اباد یا پهن اباد) می خواندند ومدت ها سکه های سیاه کم ارزش به نام پول و غاز نیز رایج بود، یک شاهی معادل بود با دو پول یا پنج غاز ولی به مرور زمان از گردش خارج گردید.

سکه های نقره عبارت بود از سکه های ده شاهی و یک قرانی و دو قرانی و پنج قرانی و بعضی سکه های کوچک به نام شاهی سفید که ارزش انها به تفاوت زمان از سه شاهی تا یک عباسی (چهار شاهی) در تغییر بوده است و سکه نقره دیگر به نام ربعی که قیمت آن پنج شاهی بود. اما ضرب سکه نقره در مورد پول کوچک از سال 1319 هجری قمری متروک و به جای انواع سکه نقره خرد فقط سکه های یک شاهی و صد دیناری (دو شاهی ) نیکلی معمول گردید. علاوه بر سکه های مزبور. چون تا تاسیس ضربخانه دولتی در زمان ناصرالدین شاه وحدت کامل در سکه و پول بین سراسر نواحی ایران وجود نداشت. در بسیاری از ایالات و ولایات سکه و پول بین سراسر نواحی رواج داشته و وسیله داد و ستد های محلی و خرده فروشی بوده است. مانند جنک که سکه ای بوده از مس معادل 12/5 دینار (یک چهارم شاهی) و قراپول (سیاه پول) که در دوره سلطنت فتحعلی شاه رواج داشته و برابر با 25 دینار (نیم شاهی) بوده و تا اوایل پادشاهی محمد شاه نیز معمول بوده است.

سکه های طلا که در عهد قاجاریان به ترتیب زمان به گردش در آمده عبارت بوده از : باجاقلی که براساس طلای هلندی به نام دوکا در دوره ی فتحعلی شاه ضرب می شد و ضمناً مقدار زیادی دوکای طلای هلندی نیز در خزانه ی دولت و در دست درباریان و احیانا مردم عادی وجود داشت. کشورستان نام سکه ی طلا به وزن 18 نخود (برابر 3/456 گرم) بوده که در اواخر سلطنت فتحعلی شاه به گردش در آمده و سکه ی طلا که بعدا معمول شده عبارت بوده است از دو اشرافی و یک اشرافی و پنجهزاری و دوهزاری. دو اشرافی یعنی بزرگترین سکه ی طلا در حدود چهل قران (چهار تومان) ارزش داشته و بر حسب نوسان های پولی کشور و تناسب بازار بهای این سکه و اشرفی و پنجهزاری و دوهزاری طلا در تغیر بوده و ارزش اشرفی تا 25 قران نیز رسیده است دراوایل دوره قاجاریه با آنکه ضرابخانه ی دولتی وجود نداشته و سکه های مورد احتیاج بازار در هر ولایت و ایالت به وسیله خود مردم وبا نظارت دولت ضرب می شد ه درصحت عیار سکه ها دقت و اهتمام کافی به کار می رفته ولی به مرور زمان سود جویان درامر ضرب سکه ها وارد و در عیار آنها تقلباتی مرتکب شده اند وحتی بعضی از سران و رجال بزرگ درباری نیز در این امر دخالت داشته اند .

مساله ی پول و مسکوک به علت نبودن موسسات صرافی و بانکی معتبر درکار داد و ستد و تجارت داخلی و خارجی ایران مشکلاتی به وجود اورده بود ودر بازارهای داخلی مبادله ی کالا به وسیله ی برات و حواله صورت می گرفت وغالبا اتفاق می افتاد که کالایی بدون انکه از انبار خارج شود به مالکیت بازرگانان متعدد در می آمد و برات و حواله ای که فروشنده ی اولی کالا صادر کرده بود بین بازرگانان مزبور دست به دست می گشت و فروشنده ی دوم برات را خریدار دوم ظهر نویسی می کرد و او که بعدا فروشنده ی سوم بود برات را بر عهده خریدار سوم پشت نویسی می نمود و به همین قیاس مبادله ی کلا بین شهرستان های دور و نزدیک به وسیله ی برات و حواله انجام می یافت و چه بسا اتفاق می افتاد که صادر کننده ی اول برات پس از مدتی در بابر خرید کالای جدیدی برات خود را که قیمت اسمی ان معادل بهای کالای خریداری شده بود دریافت می داشت و بدین ترتیب بدون انکه پول از صندوق تاجری به صندوق تاجر دیگر منتقل شود قسمتی از مبادلات کلی کالا صورت می گرفت تا بیش از تاسیس بانک شاهنشاهی ایران .

سکه ماشینی: در (1294 هـ.ق) در ایران ضراب‌خانه به سبک جدید تأسیس شد. این سال که مصادف با سی‌امین سال سلطنت ناصرالدین شاه بود، قران جدیدی با عیار نود درصد ضرب شد، که با فرانک برابر بود. این قران که در زمان امین‌السلطان ضرب شد به قران‌های امین‌السلطانی مشهور بود. تأسیس ضراب‌خانه سبب شد تا شکل و وزن سکه‌ها یکسان شود. سکه‌های طلا ده تومانی، یک تومانی، پنج‌ هزاری، دو هزاری؛ سکه‌های نقره، پنج هزاری، دو هزاری، یک هزاری، ده شاهی، پنج شاهی، سه شاهی و پول سیاه، صد دیناری، یک شاهی و نیم شاهی بود.