سکه نمونه

تغییر سیاست حاکم بر یک کشور، تورم اقتصادی و مناسبت ها و رویدادهای مهم ملی ، موجب تولید سکه های جدید می شود. پس از مشخص کردن ارزش اسمی سکه های جدید توسط مقامات تصمیم گیرنده ، طراحی آنها در ضرابخانه شروع می شود. بخش طراحی ضرابخانه بنا به نظر مسئولین و کارشناسان از سمبل های موضوعی و ملی بر روی سکه استفاده کرده و تعدادی طرح اولیه ایجاد میکند. قبل از تولید انبوه هر سکه نخست چند نمونه از آن تولید، و برای تایید نظر مقامات ارسال می شود. ممکن است بار نخست تمام ویژگی های سکه نمونه مورد قبول قرار گیرد، در این صورت مراحل ساخت "قالب های کاری" آغاز شده و سکه به تولید انبوه می رسد. گفتنی است که در این حالت سکه های تولید نمونه با سکه های تولید انبوه همانند هستند و از نظر ظاهری تفاوت چندانی ندارند. اما مطمعنا کیفیت ضرب سکه های نمونه بسیار بالاتر از سکه های تولید انبوه خواهد بود. در حالت دیگر ممکن است نمونه با تغییراتی مورد قبول قرار گیرد، مثلا جنس سکه از نیکل به برنز و... تغییر کند و یا جزئیاتی از سکه تغییر داده شود. در هر صورت سکه های تولید انبوه با تغییری نسبت به سکه های نمونه، تولید می شوند. این اتفاق باعث تمایز سکه نمونه از سکه تولید انبوه می شود. و چون تعداد ضرب آن بسیار پایین است، از ارزش کلکسیونی بسیار بالایی نیز برخوردار خواهد شد. حالت سوم بدینگونه است که طرح سکه نمونه مورد قبول مسئولین تصمیم گیرنده قرار نگیرد. ضرابخانه دوباره طرح های دیگری را به سکه نمونه تبدیل کرده و برای ایشان ارسال میکنند تا نظرشان مثبت شود. در این حالت سکه نمونه با سکه تولید انبوه کاملا متفاوت است و از ارزش کلکسیونی بسیار فراوانی برخوردار می باشد.

در دوره ناصرالدین شاه قاجار و با نیت راه اندازی ضرابخانه ماشینی، قالب سکه های 25 و 50 دینار نمونه سایز بزرگ در سال 1281 ه.ق توسط موسیو داوس در فرانسه طراحی و با آن، تعداد اندکی سکه نیز به ضرب رسید. این قالب ها به همراه ماشین آلات ضرب از فرانسه به ایران آورده شد. از آنجایی که ضرابخانه تهران در آن سالها هرگز ساخته نگردید، این سکه ها نیز به تولید انبوه نرسید. فرانز پشان اتریشی در سال 1293 ه.ق با راه اندازی ضرابخانه طهران و با استفاده از این قالب ها تعداد کمی سکه به طور آزمایشی ضرب کرد. از آنجایی که برای ضرب این سکه ها از یک قالب استفاده شده است. در نتیجه تشخیص سکه های ضرب آزمایشی فرانسه و ضرب آزمایشی ایران که از همه لحاظ یکسان بودند غیرممکن است. سکه یاد شده از نظر اندازه مورد تایید مقامات دربار واقع نشد. فرانز پشان در طراحی جدید خود که در اتریش انجام شد، اندازه سکه های 25 و 50 دیناری را کوچک تر از قبل کرد و مخفف نام خود را که حروف FP باشد بر پشت سکه ها حک نمود.

سکه 1000 دینار نمونه به تاریخ 1281

سکه 2000 دینار نقره نمونه به تاریخ 1281

سکه 2000 دینار مس نمونه به تاریخ 1281

قالب سکه های 500 ، 1000 و 2000 دینار نمونه، همانند سکه های 25 و 50 دینار نیز در سال 1281 ه.ق در فرانسه توسط موسیو داوس، و فرانز پشان اتریشی در سال 1293 در ضرابخانه طهران به طور آزمایشی ضرب شد. نکته جالب آن است که تعدادی نمونه از این سکه ها با جنس مس نیز دیده شده است. و این احتمال وجود دارد که نمونه های مسی در طهران و توسط پشان ضرب شده باشد.

در سال 1290 ه.ق ناصرالدین شاه سفر نخست خود را به فرنگ آغاز کرد. وی در این سفر به انگلستان نیز رفت و از ضرابخانه بیرمنگام بازدید کرد. به افتخار شاه ایران، تعدادی مدال و سکه دوصد دینار ضرب شد و به او تقدیم شد. به نظر می آید که این سکه به منظور خاصی ضرب شده است. ممکن است ناصرالدین شاه خود سفارش چنین سکه ای را داده باشد و یا انگلستان برای بازار گرمی و تشویق شاه برای خرید تکنولوژی و دستگاهای ضرب ماشینی، این سکه را ضرب کرده باشد. یکی از مهمترین عواملی که باعث پیگیری شاه برای راه اندازی ضرابخانه ماشینی طهران شد، سفر او به فرنگ و بازدید از ضرابخانه های اروپایی و دیدن مدال ها و سکه های تقدیمی به وی بود. 

مظفرالدین شاه از مشاهده مدال های تقدیمی به وی که در بازدیدهای سفر خارجی خود گرفته بود، به وجد آمد و به مقامات ضرابخانه بروکسل سفارش ساخت سر سکه هایی با تصویر خود را داد. سکه های تصویری مظفر الدین شاه در سال 1319 ه.ق در ضرابخانه بروکسل به ارزش های اسمی 500 ، 1000 ، 2000 و 5000 دینار با طرح های مشابه طراحی شد و تعدادی هم به عنوان نمونه ضرب گردید. این سکه ها به تهران ارسال و پس از تایید مقامات و شخص شاه از سال 1322 ه.ق به تولید انبوه رسید. مظفرالدین شاه نخستین سکه های رایج تصویری ماشینی را در ایران به رواج در آورد.

سکه ربعی تصویری مظفر الدین شاه که در سال 1319 ه.ق در ضرابخانه بروکسل به همراه سکه های دیگر طراحی شد. و تعدادی هم به عنوان نمونه ضرب گردید. به هر دلیل این سکه هرگز به تولید انبوه نرسید.

پس از خلع محمد علی شاه از سلطنت در تاریخ 24 جمادی الثانی 1327 ه.ق و برای جلوگیری از رواج سکه ها با نام و تصویر وی، ضرورت ضرب سکه با نام احمد شاه قاجار احساس گردید. چون ایران از تکنولوژی طراحی و ساخت قالب برخوردار نبود، سفارش ساخت قالب جدید با نام احمد شاه به بروکسل ارسال شد. مطمعنا طراحی و تولید قالب جدید در بروکسل نیاز به زمان داشت. به همین دلیل، متصدیان ضرابخانه طهران به ناچار قالب هایی به شکل حکاکی با قلم و چکش، به سبک سکه های چکشی ساختند. قالب حکاکی شده جديد با عبارت «السلطان سلطان احمد شاه قاجار» ، و تصوير "شير و خورشيد متفاوت" آماده گرديد. تعدادی سکه با این قالب ها ضرب شد و جایگزین سکه های رایج گردید. پس از ورود قالب های جدید از بروکسل به طهران، سکه های دو قران با تیراژ بالا ضرب گردید، و دیگر از قالب های حکاکی شده استفاده نشد. این سکه ها نمونه نیستند، اما از آنجایی که تیراژ و کستردگی عرضه آنها بسیار ناچیز بود، این سکه در زمره سکه های رایج ماشینی دیده نشده و بسیار نایاب قرار دارد.

توجه: سند و مدرک دال بر تولید سکه با قالب دست ساز وجود ندارد و آنکه این موضوع صد درصد درست باشد، نیاز به اسناد معتبر دارد.

سکه دوهزار دینار نمونه 1305 که هیچ وقت به تولید انبوه نرسید.

پس از خلع احمدشاه از سلطنت در روز 9 آبان 1304 ه.ش، حکومت موقت ایران به رضا پهلوی سپرده شد. سرانجام در تاریخ 21 آذر 1304، سلطنت ایران به رضا پهلوی واگذار شد. در 24 آذر 1304 ه.ش ، رضاخان پهلوی رسما به عنوان شاهنشاه ایران وظایف پادشاهی را به عهده گرفت. با این اوصاف باید سکه های جدید جایگزین سکه های پیشین «سکه های منقوش به نام و تصویر احمد شاه» می شد. سکه هایی با عنوان «رایج مملکت ایران» ضرب گردید. به نظر می آید تا آن زمان اجازه درج نام رضا شاه روی سکه صادر نشده بود و یا خود رضا شاه تمایلی به درج نام خود در روی سکه ها نداشته است. در هر صورت این سکه ها در سال های 1304 و 1305 ضرب گردید. رضا شاه در تاریخ 4 اردیبهشت 1305 در تالار سلام تاج‌گذاری کرد. در این سال دو سری سکه طراحی شده. طرحی با عنوان «رضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران» و طرحی دیگری با تصویر رضا شاه و عبارت «جلوس پهلوی شاهنشاه ایران آذر 1304» در پشت این سکه طرحی متفاوت از شیر و خورشید ، تاج و ... دیده می شود. مشخص نیست که چرا این سکه به تولید انبوه نرسیده است. در هر صورت سکه های طراحی شده با عنوان «رضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران» به ضرب انبوه رسید. در سال 1306 نمونه جدیدی با تصویر رضا شاه طراحی و با تایید مقامات این نمونه ها در کشورهای ایران (ضرابخانه تهران) ، روسیه (ضرابخانه لنینگراد) و انگستان (ضرابخانه هیتون بیرمنگام) ضرب گردید و به تولید انبوه رسید.

سکه پنجهزار دینار نمونه 1305 که به تولید انبوه نرسیده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بانک مرکزی طراحی جدیدی برای سکه های رایج انجام داد. این سکه ها همانند سکه های پیشین با ارزش های اسمی 50 دینار ، یک ، دو ، پنج ، ده و بیست ریال طراحی شد و تعدادی هم به عنوان نمونه ضرب گردید. اما سکه های جدید مورد تایید مقامات تصمیم گیرنده قرار نگرفت و مجدد سکه های جدیدی طراحی و پس از تایید به ضرب انبوه رسید. البته سکه 50 دینار 1358 که از سری اولیه طراحی شده بانک مرکزی می باشد، به تولید انبوه رسید. این سوال وجود دارد که چرا این سکه به تولید انبوه رسید و در چرخه پولی کشور وارد شد، ولی برای سکه های دیگر (یک تا بیست ریال نمونه با شیر و خورشید) هرگز چنین اتفاقی رخ نداد.

سکه 5 ریال نمونه 1358 با شیر و خورشید، این سکه به تولید انبوه نرسید. سکه های 1 ، 2  ، 10 و 20 ریالی نیز کاملا به همین شکل طراحی شده اند. متاسفانه تصویر این سکه ها در اختیار ما نبوده است.

سکه 50 دینار 1358 با شیر و خورشید و بدون تاج که به تولید انبوه رسید. مطمعنا اگر این سکه هم به تولید انبوه نمی رسید از سکه های نایاب و ارزشمند ایران بود.

در سال 1367 ضرب سکه های 5 ریال جمهوری اسلامی متوقف شد، در سال 1370 ضرابخانه نمونه ای جدید ضرب کرد اما مورد تایید واقع نشد. در سال 1371 طرح جدید جایگزین این سکه نمونه گردید. و سکه 5 ریال آرامگاه حافظ به تولید انبوه رسید.

سید مهدی موسوی

راهنمای سکه های ایران

منبع: www.sekeha.com